نفسی که نباید با او مبارزه کرد!

انسان ها از دو طریق اغوا می شوند یکی شیطان و دیگری هوا و هوس های نفسانی؛ انسان در جهت سیر و سلوک و رسیدن به تکامل باید از این دو دوری گزیند و مطابق شرع و عقل رفتار نماید تا سیرش صعودی گردد.

انواع نفوس

برای اینکه بدانیم با کدام نفس باید مبارزه کرد ابتدا به شناختن انواع نفوس می پردازیم:

1) نفس ملهمه

نفس ملهمه به انسان الهام می کندکه در زندگی چه راهی را انتخاب کند و از چه راهی پرهیز کند.قرآن می فرماید: «وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا*فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا »(1) در این آیه آمده است که به این نفس، میزان کار زشت و خوب الهام می شود و انسان می فهمد که چه راهی او را به سعادت می رساند و چه راهی او را به بدبختی می کشاند.

گاهی مسئله ای برایمان پیش می آید که به دلمان الهاماتی می شود، در این هنگام از کجا متوجه شویم اینها هوای نفس است یا الهامات الهی؟ اینجا باید با میزان عقل و شرع پیش رویم تا معلوم شود آنچه دل می گوید درست است یا نه.

2) نفس اماره

«امّاره» صیغه مبالغه و از مادّه امر است؛ یعنى بسیار امر كننده.نفس اماره همواره انسان را به بدی فرمان می دهد که قرآن می فرماید: «و

وَمَا أُبَرِّىءُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّیَ إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَّحِیمٌ »(2) هرگز نفس خویش را تبرئه نمی کنم که نفس (سرکش) بسیار به بدی ها امر می کند، مگر آن که پروردگارم رحم کند که پروردگارم غفور و رحیم است.

3) نفس لوامه

گاهی پیش می آید که انسان پس از ارتکاب بدی پشیمان می شود این توبیخ و ملامت از نفس حیوانى سر نمى زند بلکه این همان نفس ملامت کننده یعنی نفس لوامه است  که انسان را از فساد و تباهی باز می دارد و گناهکاران را سرزنش می کند که قرآن می فرماید: «لَا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیَامَةِ *وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ » ؛‌سوگند به روز رستاخیز و سوگند به نفس سرزنش گر. (3)

نفس لوّامه آن قدر از نظر شرعى مورد اهمیت است كه خداوند بدان قسم مى خورد. اگر خداوند به ماه، آفتاب، روز، شب، قیامت و بسیارى از اشیاى دیگر قسم مى خورد، همه این امور حائز اهمیت هستند از اینجا اهمیت نفس لوامه نیز روشن می گردد.

4) نفس مطمئنه

نفس گاهى در زمینه اصول و عقاید و معارف اسلامى، از وادى شک و تردید خارج مى شود و خود را به عین الیقین و اطمینان مى رساند نفس را در این حالت «نفس مطمئنه» مى گویند.«یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ *ارْجِعِی إِلَى رَبِّكِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً *فَادْخُلِی فِی عِبَادِی وَادْخُلِی جَنَّتِی» ؛ ای نفس مطمئن و آرام! بازگرد به سوی پروردگارت که هم تو از او خشنود هستی و هم او از تو خشنود است، و داخل در زمره بندگان خاص من شو و در بهشتم گام نه» (4) این آیه بازگو کننده نفس و تسلیم و رضاست که در نتیجه قرب الهی و حرکت مشتاقانه انسان به سوی حق دست می دهد.

5) نفس راضیه

گاهى نفس انسان در اثر درک حقایق و تشخیص فلسفه احكام و حوادثى كه در جهان به وجود مى آید به قضاى الهى راضى مى شود و از وقوع هیچ حادثه‏اى اظهار عدم رضایت نمى كند نفس را در این حالت «نفس راضیه» مى خوانند.

با کدام نفس باید مبارزه کرد؟

در آیات و روایات تاکید فراوان به مبارزه و جهاد با نفس شده است. و حتی رسول گرامی اسلام مبارزه با نفس را «جهاد اکبر» نامیده و نفس را سخت ترین دشمنان خوانده است معلوم است که با نفس ملهمه، لوّامه و یا مطمئنه مبارزه نمی کنند، چون آن ها وسیله کمال انسانند با نفسی باید مبارزه کرد که باعث فساد و تباهی انسان می شود و آن نفس اماره است که از درون به بدی فرمان می دهد.(5)

محورهای اصلی مبارزه با نفس

1ـ ایمان به مبدأ و معاد

در اندیشه خدا باوران، بر خلاف منطق مادی گرایان، انسان دارای مبدأ و معاد است و مرگ دریچه‏ای به سوی زندگی تازه و گذرگاهی برای حیات نوین می‏باشد و وجود مبدأ برای انسان، راه خداشناسی را هموار و وجود معاد، هدف خلقت را ترسیم می‏كند.اگر انسان در همه حال توجه به مبدأ و معاد داشته باشد زمینه را برای رشد و نمای خودخواهی و مفاسد حاصل از آن از بین می برد، و انسان را تسلیم فرمان خدا و اطاعت از او می نماید.

بنابراین، انجام دادن احکام الهی در تمام مراحل زندگی روزمره، با نیت خالص و فقط به منظور تقرب به خدا، بهترین و کامل ترین روش برای مبارزه با نفس سرکش است.

2ـ ایجاد تعادل در امیال

غرایز در وجود انسان طبیعی و غیر قابل انکار بوده، هدایت و ارضای صحیح آن، زمینه ساز اصلاح فرد و جامعه و انحراف از آن، سرچشمه بسیاری از مفاسد فردی و اجتماعی خواهد بود. دین اسلام آزادی مطلق در غرایز و نیز سرکوب آن را به شدت منع کرده و از رشد یک غریزه به گونه ای که به دیگر غرایز لطمه وارد کند، نهی فرموده است. اسلام با ارائه احکام و دستورهایی در قالب «شریعت» که حتی شامل جزئی ترین اعمال و رفتار انسان می شود، حدود مناسب هر میل و گرایش را تعیین نموده که اگر این محدوده رعایت شود، از هر گونه افراط و تفریط جلوگیری به عمل می آید.

3ـ مبارزه مستقیم با مظاهر خود خواهی و نفسانی

اسلام در تعالیم خود به طور مستقیم، با مظاهر خود خواهی و هواهای نفسانی از قبیل، حسد، خود خواهی، جاه طلبی، کینه توزی، خود برتربینی ...به مبارزه برخاسته است و به طور کلی با نفس اماره به شدت مبارزه می کند، حتی به مومنین توصیه می فرماید که پا روی نفس اماره بگذارند و بدی دیگران را با نیکی پاسخ دهند.

مراعات همین اصل در تضعیف هواهای نفسانی بسیار موثر و راهی عملی در مبارزه با آن است. چنانچه اسلام یکی از راه های مبارزه با خواسته‌های نفسانی و كنترل نفس را روزه داری معرفی کرده است.

بنابراین خداوند متعال با قرار دادن انواع نفوس در انسان هم زمینه تکامل او را فراهم ساخته و هم زمینه آزمایش او را؛ که خود این امتحان و آزمایش نیز به تکامل انسان می انجامد. پس بر هر فردی است که با رعایت احکام الهی و شریعت جاودانه خداوند خود را در مسیر سعادت قرار دهد.

پی نوشت ها:

1ـ شمس / 7 ـ 8

2ـ یوسف /53

3ـ قیامت/ 1ـ 2

4ـ فجر/ 27 ـ 20

5ـ میر آقای محمدی - مجله پژوهش های دینی، ش 4، ص 63

زهرا انصاری نسب               

   کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث 

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان

مطالب مرتبط:

7 نکته پیرامون دوام توبه

امنیّت در برابر شرارت شیاطین جنّى و انسى‏

جنگ تن به تن با نفس اماره

توصیه‌ای مهم برای غلبه بر هوای نفس