معرفی یک تفسیر ترتیبی با گرایش علوم تجربی

آیات فقهی در تفسیر طنطاوی به اختصار مطرح می‌شود، و گاه از تفسیر لفظی آیات فرا‌تر نمی‌رود، اما در موارد متعدد به اختصار به تبیین حکم فقهی آیه می‌پردازد.

او در بیان مسئله فقهی به اختلاف مذاهب اهل سنّت توجه دارد، ولی دیدگاه فقهی شیعه را مطرح نمی‌کند.

در پاره‌ای از موارد افزون بر مذاهب چهارگانه، دیدگاه برخی از صحابه و تابعین را نیز باز می‌شمارد.

با این‌ همه، از میان مذاهب فقهی به بیان نظر ابوحنیفه و شافعی بیش از همه اهتمام دارد و به ندرت یکی از اقوال را بر دیگری ترجیح می‌دهد.

در نظر طنطاوی، به رغم اختلاف فقها در آیات الاحکام و مصادیق آن‌ها، در ورای ظاهر این دستور‌ها باید به اهداف اخلاقی آن ‌ها و در صدر همه، تقوا و یاد خدا توجه شود.

همچنین او بر پیروان مذاهب خرده می‌گیرد که خود را در اختلافات فقهی محدود کرده‌اند و نظام کلی اسلام را که فرا‌تر از هر مذهبی است، از یاد برده اند.

او از گسترش فقه و توجه افراطی علمای اسلام به آن، در عین بی مهری به دیگر علوم، شکایت می‌کند و به اقوال غزالی در این باره استناد می‌جوید، اما در بررسی احکام فقهی به تأویل احکام نمی ‌پردازد و آن‌ ها را به محدوده خاصی از زمان اختصاص نمی‌دهد و حکم به ناکار آمد بودن آن‌ها در این دوران نمی‌کند.

تفسیر طنطاوی

تفسیر طَنطاوی، کتابی در تفسیر قرآن کریم، نوشته طنطاویِ جوهری، مفسر و عالم دینی سده های سیزدهم و چهاردهم می باشد که به شیوه «ترتیبی» است و تنها دوره کامل تفسیری است که با گرایش به علوم تجربی نگاشته شده و مولّف آن شیوه مخصوصی را انتخاب و سعی بر این داشته تا علوم جدید را با آیات قرآنی وفق دهد.

طنطاوی تمام ذلت و حقارت مسلمانان را معلول دوری آنها از علم می دانست و به همین جهت اقدام خود را در تألیف این تفسیر تلاشی برای جبران این وضع می دانست.

نام تفسیر «الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم» است که به نام نویسنده آن (طنطاوی) مشهور شده است که در 26 مجلد و در واقع یک دائرة المعارف جامع عمومی در الهیات و طبیعیات و ریاضیات و علوم غریبه و جدیده و غیره است.

دیدگاه های کلامی طنطاوی در خور تأمل است؛ وی اگرچه، مانند اغلب اهل سنّت، اشعری است، در تفسیر آیات، متفاوت با اشعریان می‌اندیشد

معرفی اجمالی نویسنده

طنطاوی ابن جوهری، از عالمان بزرگ و حکما و فضلای اهل تسنن مصری و اشعری است که در سال 1287 هـ ق، متولد شد.

او خطیب و نویسنده، شخصی مهذّب بود و در تفسیر قرآن متبحّر و از علوم جدیده هم بهره زیاد داشت.

طنطاوی از اساتید دانشگاه (الازهر و دارالعلوم) قاهره بود و از بزرگان لغت عرب و به زبان و لغت انگلیسی کاملاً آشنا بود. او در محافل و مجالس علمی و ادبی حاضر و بیشتر وقت خود را صرف آیات قرآن و تفکر در بدایع عالم هستی می کرد و بحث های زیادی با افراد مختلف در زمینه های گوناگون داشت.

طنطاوی ضمناً از هواخواهان نهضت ملی بود. وی با تمام اشتغالات خود و محاصرات متنوع علمی و ادبی اش، تألیفات و آثاری در اخلاق، تفسیر و فلسفه و ... دارد.

بعضی از این آثار که بیشتر رساله هایی است با عناوین پرمحتوا، از این قرار است:

1- الارواح 2- اصل العالم (مباحث فلسفی در جغرافیای طبیعی) 3- ابن الانسان 4- التاج المرصع به جواهر القرآن و العلوم 5- جواهر التقوی 6- السر العجیب فی حکمة تعدد ازواج النبی صلی الله علیه و آله و سلم و غیر اینها.... که همه در قاهره و مصر چاپ و رواج دارد.

این مفسر در سال 1358 هـ ق = ژانویه 1940 میلادی، از دنیا رفت.

بحث های لغوی در تفسیر طنطاوی

طنطاوی به بحث های لغوی، از جمله اشتقاق و کاربرد تاریخی یا کاربردهای گوناگون، نمی پردازد و با یک کلمه یا جمله، لغت را تعریف می‌کند و در هیچ مورد به کتب لغت استناد نمی‌کند.

اختلاف قرائت‌ها در تفسیر طنطاوی

وی در موارد بسیاری به اختلاف قرائت‌ ها اشاره می‌کند و گاه نام قاری را نیز ذکر می‌کند، اما از داوری درباره قرائت ‌ها و گزینش یکی از آن ‌ها با تکیه به سند و متن می‌ پرهیزد.

دیدگاه کلامی طنطاوی

موضوعات کلامی نیز در تفسیر الجواهر مطرح شده است.

دیدگاه های کلامی طنطاوی در خور تأمل است؛ وی اگر چه، مانند اغلب اهل سنّت، اشعری است، اما در تفسیر آیات، متفاوت با اشعریان می‌اندیشد.

وی در تفسیر آیاتی که در بحث های کلامی محل مناقشه و استنادند، به بحث های مفصّل کلامی و طرح و نقد دیدگاه های فِرَق مختلف نمی‌پردازد.

به طور کلی ساختار و تقسیم بندی کتاب به شرح ذیل می باشد:

1- در این تفسیر، آیات سوره های بلند قرآن، با توجه به پیوستگی موضوع، به دسته های متعددی با اندازه های متفاوت تقسیم می شود.

2- در تفسیر هر سوره، مولّف بیشتر از همه به «بسمله» توجه کرده و هر «بسمله» را مختص به آن سوره و با توجه به مضمون سوره تفسیر کرده است.

3- طنطاوی پیوند هر سوره را با سوره قبل و هر دسته آیات از یک سوره را با دسته بعد، بیان می کند.

4- در این تفسیر، اول توضیح مختصری با عنوان (التفسیر اللفظی) است و بعد در مواردی، نکته ها و نتیجه گیری ها و توضیحات مفصل تری با عناوین مختلف داده شده است.

5- مولّف، مطالب گوناگون و مختلف را دسته بندی کرده و عناوینی مثل در، یاقوت، زبرجد و جوهره در آن دارد و موضوعات متفرقه دیگری نیز، مانند لطیفه و حکایت مطرح می کند.

6- موضوعات کلامی در این تفسیر طنطاوی (الجواهر) بیان شده است.

7- در بحث ملائکه و جن و غیر مادی بودن آنها، دیدگاهش را گفته است.

8- آیات فقهی در این تفسیر، به اختصار مطرح شده است. به اختلاف مذاهب اهل تسنن در بیان مسئله فقهی توجه کرده ولی دیدگاه فقهی شیعه را مطرح نمی کند.

در بعضی موارد، اضافه بر مذاهب چهارگانه، دیدگاه بعضی از صحابه و تابعین را می گوید و بیشتر از همه به نظر "ابوحنیفه و شافعی" اهتمام دارد.

9- طنطاوی، در تفسیر امور خارق العاده، معجزات پیغمبران و امدادهای غیبی، عذاب های الهی، ظاهر آیات را توجه دارد و داستان های قرآن را حکیمانه می داند و تأکید می کند که هر قصه ای، موعظه ای و نتیجه ای در بر دارد.

10- نهایتاً این نویسنده، با تأمّل در قرآن به تناسب آیات، درباره مسائل اجتماعی بحث می کند و تفرقه بین کشورهای اسلامی و شیوه حکومتی آنها را مورد انتقاد قرار داده است.

نکته ویژه کتاب

مهم ترین ویژگی این تفسیر (الجواهر) توجه به علم است.

به نظر طنطاوی، قرآن کریم در بیش از 750 آیه به صراحت از علم گفته است. مسلمانان را به اندیشیدن در طبیعت و فراگیری علوم تشویق و امر کرده است.

این مفسر، دقت و نظر در طبیعت را از هر عبادتی بالاتر می داند و شناخت خدا و صفاتش را با مطالعه طبیعت و فراگیری علوم طبیعی، محقق می داند. او همه علوم را مطلوب و واجب کفایی می داند و عنایت خدا را به علم طبیعت، بیشتر از احکام فقه تلقی می کند.

آراء صاحبنظران در تفسیر طنطاوی

این تفسیر، از منابع متعددی، بهره مند است. از اندیشمندان مسلمان مانند غزالی، فخررازی، سیوطی، ابن سینا و اخوان الصفا و از حکمای غیر مسلمان مانند: کنفسیوس، ارسطو، افلاطون، فیثاغورث و گالیله و از معاصران مسلمان مانند سید احمدخان، جمال الدین اسدآبادی، شکیب ارسلان، فرید وجدی و دانشمندان غربی مثل ادوارد براون، تولستوی، انیشتین، داروین، شوپنهاور و حتی افرادی مانند توماس جفرسون و گاندی، نقل قول شده است.