کتابی مهم در تفسیر و علوم قرآنی

البیان فی تفسیرالقرآن، کتابی مهم در تفسیر و علوم قرآنی، اثر فقیه شیعی معاصر، آیت الله سیدابوالقاسم خویی (متوفی 1371 ش) است. این مجموعه در واقع، حاصل درس‌های آیت الله خویی در حوزه علمیه نجف است. این كتاب از دو بخش تشكیل شده است.

مقدمه ای در علوم قرآن و تفسیر سوره حمد؛ با وجود توجه گسترده به بخش علوم قرآنی این اثر ؛ متأسفانه بخش تفسیری آن چندان مورد توجه و ژرفكاوی های پژوهشی واقع نشده است.

البیان فی تفسیر القرآن

این کتاب یکی از آثار ارزشمند فقیه شیعی معاصر، آیة الله خویی که به زبان عربی تألیف یافته است، می باشد. کتابی مهم در تفسیر و علوم قرآنی.

این کتاب مشتمل است بر برخی مباحث علوم قرآنی از جمله اعجاز، تحریف، نسخ، و نیز تفسیر سوره حمد. به رغم خواسته و هدف مۆلف در ارائه تفسیر سوره های دیگر قرآن، البیان تنها مشتمل بر تفسیر سوره حمد است. این مجموعه در واقع، حاصل درسهای آیت الله خویی در حوزه علمیه نجف است (رجوع کنید به خویی، معجم رجال الحدیث، ج 22، ص 19).

معرفی اجمالی نویسنده

آیـة الله الـعـظـمى حاج سید ابوالقاسم خوئى، در 1317 هـ ق در شهرستان خوى ، در یک خانواده علمى و مذهبى دیده به جهان گشود. والد بزرگوار او، مـرحوم آیة الله سید على اکبر خوئى، از شاگردان مبرز آیة الله شیخ عبدالله مامقانى بود.

سید ابوالقاسم جوان در سن 13 سالگى در نـجف شروع به فراگرفتن ادبیات عرب، منطق و سطوح عالیه نمود و در حدود 21 سالگى بود که شایستگى آن را پیدا نمود تا در درس خارج بزرگترین مدرس حوزه علمیه نجف، یعنى مرحوم آیـة الله العظمى شیخ الشریعه اصفهانى حاضر شود و خوشه چین علوم و معارف او گردد.

البته جز آن استاد بزرگ، اساتید دیگرى هم در رشته هاى مختلف و در مقاطع تحصیلى متفاوت داشته است از جمله: آیة الله العظمى شیخ ضیاء الدین عراقى، آیة الله العظمى شیخ محمد حسین اصفهانى کمپانى، آیة الله العظمى شیخ محمد حسین نائینى، آیـة الله شـیخ محمد جواد بلاغى، سید ابوالقاسم خوانسارى، سـیـد حسین بادکوبه اى، حاج سید على قاضى و...

در طول شصت و هفت سال تدریس، انبوهى از علما و فضلا از مـحـضـر درس ایـشـان بهره گرفته اند از جمله: آیة الله حاج شیخ صدرا بادکوبه اى، آیة الله شهید سید محمد باقر صدر، آیة الله حاج شیخ مجتبى لنکرانى، آیة الله حاج سید على سیستانى، آیة الله حاج سید على بهشتى و...

مجموع آثار چاپ شده از معظم له حدود 43 جلد مى باشد از جمله: تکملة منهاج الصالحین، منتخب الرسائل، مناسک حج، معجم رجال الحدیث، تلخیص المنتخب، و...

سرانجام این مرد بزرگ پس از یک عمر بابرکت، دچار بیماری سختی گردید و در یکی از بیمارستان های بغداد، طرف عصر روز هشتم ماه صفر 1413 جان به جان آفرین سپرد. ایشان را در صحن شریف در مدخل مسجد الخضرا که جایگاه تدریس او بود به خاک سپردند.

محتوای کلی و ساختاربندی کتاب

مۆلف در آغاز، به اجمال، از شیوه تفسیر خود سخن گفته، سپس در فصل نخست با عنوان «فضل قرآن» جایگاه قرآن را در پرتو آیات آشکار ساخته و بر لزوم تدبر در آن تأکید کرده است.

در فصل دوم، در بحث از «اعجاز قرآن» به تبیین لغوی اعجاز، معنای اصطلاحی آن و فرق آن با سحر پرداخته است.

برترین معجزه نزد مۆلف

وی برترین معجزه را آن می داند که با برترین جریان روزگار هماوردی کند، ازاین رو با تبیین جایگاه بلاغت و فصاحت در روزگار جاهلی، به اثبات برتری قرآن در اعصار و مانندناپذیری آن در بیان و عرضه حقایق والا می پردازد.

در بیان ابعاد مانندناپذیری قرآن، به تشریع و اِخبار از غیب نیز اشاره می‌کند.

متواتر نبودن قرائت‌های هفت‌گانه

بحث قرائت، که از پیشینه ای کهن و اهمیتی ویژه برخوردار است، بتفصیل در البیان، مطرح شده است. مۆلف به جایگاه قرائت در آرای قرآن پژوهان اشاره می کند و با تصریح به عدم تواتر قرائت های هفتگانه می گوید: عدم تواتر قرائت ها سخنی مشهور در میان شیعه است و بعید نمی نماید که در میان عامه نیز چنین باشد. (ص 123)

دلیل بر متواتر نبودن قرائت‌ها

مۆلف برای اثبات عدم تواتر قرائت‌ها، ابتدا قاریان ده‌گانه را معرفی می‌کند و سپس چگونگی گزارش قرائت‌های آن‌ها را بازگفته، می نویسد :

توجه به واقع زندگانی قاریان و تأمل در طرق نقل قرائت‌ها و چگونگی اسناد قرائت‌ها، نحوه استدلال قاریان و پیروان آن‌ها به قرائت‌های خود و نقد دیگر قرائت‌ها، و انکار بسیاری از محققان برخی از این قرائت‌ها را (که نمونه‌هایی از آن‌ها آورده است) نشان می‌دهد که این قرائت‌ها متواتر نیستند.

آنگاه دلایل تواتر قرائت‌ها را نقد می‌کند و نشان می‌دهد که هیچ‌کدام دلایل استواری ندارند. مۆلف گاه بر این نکته تأکید کرده است که این دلایل، تواتر قرآن را ثابت می‌کند نه قرائت‌ها را، و بین این دو فرقی است روشن.

رد دلالت حدیث احرف سبعه بر پیوند قرائت‌ها

از آنجا که مۆلف تواتر قرائت ها را نفی کرده، در ادامه بحث، پیوند «قرائت های هفتگانه» را با حدیث «احرف سبعه» گسسته دانسته و تأکید کرده است که این حدیث به هر معنایی که باشد، پیوندی با موضوع قرائت های هفتگانه ندارد.

وی در تأیید این نظر خود، آرای تنی چند از مفسران و قرآن پژوهان بزرگ عامه را آورده است که از جمله به تأخر چند سده‌ای تعیینِ قرائت‌های هفت‌‌گانه از سوی ابن مجاهد استناد کرده‌اند.

نظر مۆلف درباره قرائت صحیح در نماز

مۆلف پس از نقد حجیت قرائتها، با استناد به روایتی از کافی، تأکید می کند که در نماز قرائتی صحیح است که به روزگار امامان علیهم السلام متعارف بوده باشد (ص 167).

نقد و برسی روایت احرف سبعه

بحث از روایت «احرف سبعه» در علوم قرآنی بسی دراز دامن است. مۆلف، گونه های مختلف نقل آن را آورده و پس از نقد تمامی آنها، تصریح کرده است که به دلیل تناقض روایات و عدم امکان جمع، نمی توان آنها را پذیرفت (ص 171ـ193). ازاینرو، وی روایات «احرف سبعه» را یکسره مردود می شمارد.

عدم تحریف قرآن در البیان

مهمترین بحث البیان، بحث «تحریف ناپذیری» قرآن کریم است. مۆلف تحریف را معنی کرده، انواع و ابعاد آن را نمایانده و محل نزاع بحث را روشن کرده است.

وی ضمن تصریح به اینکه محققان هرگز به تحریف عقیده نداشته اند، «نسخ التلاوة» را گونه ای از تحریف دانسته است.

دلیل بر عدم تحریف قرآن

وی در اثبات تحریف ناپذیری قرآن، به آیات قرآن، سنت، روایات فضائل سوره ها و فضیلت قرائت قرآن استناد کرده است (ص 207ـ 235). و افزون بر این‌ها به لحاظ تاریخی و با توجه به واقع زندگانی مسلمانان ، وقوع تحریف را غیرممکن دانسته است.

دلیل‌های قائلین به تحریف قرآن و رد آن

بحث وی از مصحف حضرت علی علیه السلام و نقد سندی و محتوایی روایت ها شایان توجه است. از جمله اهم دلایل معتقدان تحریف، چگونگی جمع قرآن است. آنان براین باورند که چون قرآن در زمان رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم جمع نشده، به هنگام جمع آن در زمان خلفا تحریف صورت گرفته است. بدین سان، مۆلف به بحث از جمع قرآن پرداخته و پس از نقد و بررسی روایت ها و تحلیل ابعاد بحث و فرض های مختلف آن، به نتیجه رسیده است که قرآن به همین صورت کنونی به روزگار رسول اکرم صلی الله و علیه وآله جمع بوده است.

بحث حجیت ظواهر قرآن و رد آن و بیان ادله مخالفین حجت ظواهر

مۆلف پس از اثبات سلامت، استواری و وحیانی بودن قرآن، به بحث «حجیت ظواهر» آن می پردازد و برای اثبات آن، به دلایل عقلی، قرآنی و روایی استناد می کند؛آنگاه دلایل کسانی را گزارش می کند که به عدم حجیت ظواهر قرآن اعتقاد دارند.

مۆلف که در بخش های پیشین دلایل تحریف را نقد کرده است، در این بخش، دیگر دلایل آنان را به نقد کشیده، بر حجیت ظواهر قرآن تأکید می کند. (ص 263ـ273)

بحث نسخ آیات قرآن در البیان

در بحث از حجیت ظواهر قرآن، که عملاً حجیت تمامیت آیات آن است، چگونگی «نسخ» آیاتی از قرآن مطرح می شود. از اینجا مۆلف به بحث از «نسخ» می پردازد.

بحث بداء و اصول تفسیر درالبیان

مۆلف در پی بحث از نسخ به بداء هم پرداخته و دیدگاه شیعه را در این باره باز گفته است (ص 277ـ394).

بحث از اصول تفسیر، از دیگر بحث های کتاب است که مۆلف در آن، تکیه بر دیدگاه مفسران را در تفسیر نااستوار می داند و بر استناد به ظواهر کتاب، با توجه دقیق به معانی واژگان در ادب عربی، و خردورزی تأکید می کند و برای روایات صحیح در تبیین آیات، جایگاه ویژه ای قائل می شود و اشکال های پذیرفتن خبر واحد در تفسیر و حجیت آن را پاسخ می گوید. (ص 397ـ 402)

نقد و برسی نظر  معتزله و اشاعره در حدوث و قدم  قرآن

«حدوث یا قدم قرآن»، که از نزاع های کهن معتزله و اشاعره است، بحث پایانی بخش علوم قرآنی این کتاب است.

مۆلف آن را از بحث های دخیل در فرهنگ اسلامی دانسته و از جمله آثار ورود بحث های فلسفه یونان در حوزه فرهنگ اسلامی تلقی می کند.

وی در این بحث، به نقد دیدگاه اشاعره پرداخته، دیدگاه معتزله و شیعه را در حدوث کلام الهی استوار می داند. (ص 405ـ413)

تفسیر سوره حمد و بحث فقهی بسم الله

تفسیر سوره حمد، بخش پایانی کتاب است که مۆلف در پرتو توجه به قرآن و سنت، و تأمل در لغت و ادب عربی، آیات را تفسیر کرده است. بحث لغوی کلمه «عبادت» و بحث فقهی واژه «بسمله» از جمله بحث های سودمند و راهگشای کتاب است. بینش فقهی و دقت های اصولی مۆلف در جای جای تفسیر وی آشکار است.

بحث از سائر موضوعات اعتقادی در تعلیقات البیان

در تعلیقات این اثر، از حدیث ثقلین، ترجمه قرآن، جبر و اختیار، شفاعت و مانند آن بحث شده است. (ص 499ـ 528)

تأثیر پذیری مۆلف از استادش در بحث‌های کلامی

مۆلف البیان در بحث‌های مقدماتی، و نیز در تفسیر سوره حمد، آشکارا از بحث‌های کلامی استادش، علاّمه بلاغی، در آلاءالرحمن اثر پذیرفته است.

تأثیر این کتاب در حوزه علوم قرآنی ، به ویژه در بحث تحریف ناپذیری قرآن کریم، بسیار بارز است، تا جایی که برخی آثار، نوعی ملخص یا مبسوط البیان به شمار می‌روند.

توجه عالمان و قرآن پژوهان اهل سنت نیز نشانه دیگری از گستره حضور این اثر است.

چاپ و ترجمه البیان به زبان‌های مختلف

البیان بار نخست در سال 1375 در نجف به چاپ رسید. هاشم هاشم زاده هریسی و محمدصادق نجمی آن را با عنوان بیان، در علوم و مسائل کلی قرآنی، به فارسی ترجمه کرده اند.

ترجمه کاملی از آن نیز به زبان اردو، به مترجمی محمد شفاء نجفی، در اسلام آباد به چاپ رسیده است. همچنین، دو فصل «جمع و تدوین قرآن» و «مصونیت قرآن از تحریف» توسط اصغرعلی جعفر در 1987 به انگلیسی منتشر شده است.

فصل «حجیت ظواهر قرآن» نیز به ترجمه مجاهد حسین در مجله التوحید در 1989 منتشر شده است.

انتشارات دانشگاه آکسفورد هم ترجمه انگلیسی کاملی از البیان به قلم عبدالعزیز ساشادینا در 1998 منتشر کرده است.

فرآوری: آمنه اسفندیاری

بخش قرآن تبیان       

منابع:

کتابخانه طهور

ویکی فقه

سایت شارح

مطالب مرتبط:

زندگینامه صاحب الغدیر

بنیان‌گذار اسلوب و سیستم نوین در تلاوت قرآن كریم

گذری بر زندگی شیخ بهایی