پرونده3هزار میلیاردی چی شد؟! تناقض حرف و عمل!!
عدالت قضایی یکی از محوریترین پایههای عدالت در اسلام است، به گونهای که دوام و زوال حکومت اسلامی در گرو آن بوده، و کارآمدی نظام نیز تا حد زیادی بدان بستگی دارد. قضاوت در آیین مقدس اسلام از اهمیت به سزایی برخوردار است. در آیات و روایات متعدد به آن تأکید شده و ما را بر این واقعیت رهنمون میکند که اسلام به موضوع قضاوت و دادرسی، کوششی بلیغ و اهتمامی عمیق و همه جانبه داشته است.
(یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ خَلیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ XE "1:...یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ خَلیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ" وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى فَیُضِلَّكَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِساب)؛ «ای داوود، ما تو را در زمین خلیفه [و جانشین] گردانیدیم پس میان مردم به حقّ داوری كن، و زنهار از هوس پیروی مكن كه تو را از راه خدا به دركند. در حقیقت كسانی كه از راه خدا به در میروند، به [سزای] آنكه روز حساب را فراموش كردهاند عذابی سخت خواهند داشت». (ص/26)
امام علی (علیه السلام) در دوران خلافت خویش، پرچمدار عدالت قضایی در جامعه بودند بدین منظور در این مجال به بررسی سخنان این امام همام در زمینه عدالت قضایی پرداخته میشود.
اهمیت عدالت قضایی
کرسی قضاوت محل جلوس پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اوصیای او است و قضاوت از مناصب خاص آنان میباشد. پس بدیهی است که میتوانند آن را به هر که واجد شرایط و اهلیت قضاوت باشد، واگذار نمایند. امیر مۆمنان (علیه السلام) به شریح قاضی فرمود: «ای شریح در جایی نشستهای كه در آنجا به جز پیغمبری یا وصی پیغمبری ننشیند یا مردی بنشیند شقی و بدبخت (كه آخرت خود را برای دنیای دیگران از دست میدهد)». (من لا یحضره الفقیه،ج 4، ص 7.)
شاخصههای عدالت قضایی از دیدگاه امام علی (علیه السلام)
سیره علوی (علیه السلام) مملو از عدالت قضایی است. روایاتی که از آن حضرت در فقه قضا و اصول قضاوت نقل شده، از یک سو و وقایع و مرافعاتی از مردم که بر آن حضرت عرضه شده و او میان آنان قضاوت کرده یا مراجعات خود ایشان به قضات جهت استیفای حقوق خود همگی شواهد مستندی بر اهمیت عدالت قضایی نزد حضرت (علیه السلام) میباشد. ایشان عدالت را برای احقاق حق لازم میشمرند و تأکید ایشان برای اعطای حق به صاحب آن را میتوان دلیل عمده ایشان به اهمیت عدالت قضایی در اسلام در نظر گرفت. داستانهای مختلف منقول در مورد ایشان همچون دادن طفل به مادر حقیقی و یا رجوع ایشان به همراه یهودی به قاضی مۆید نگرش حقیقی ایشان به مفهوم عدالت میباشد. نظام قضایی حضرت (علیه السلام) مرکب از اصول کلی قضاوت است که مجموعا به کمک هم، عدالت قضایی در حکومت اسلامی را تأمین میکنند.
1ـ مبنای قضاوت و حکم
یکی از شاخصههای عدالت قضایی در سیره علوی آن است که قضاوت روا نیست مگر بر اساس کتاب خدا، سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین (علیهم السلام) و اجتهاد امام مسلمن یا فقها. در عهدنامه مالک اشتر چنین آمده است: «به قاضیان شهر بنویس، هر حکمی را که در آن اختلاف دارند نزد تو بفرستند، سپس این حکمها را بررسی کن، هر کدام موافق کتاب خدا و سنت پیامبر و سخن امام تو بود، امضا و ایشان را بر آن وادار کن. درمورد آنچه بر تو مشتبه شده نیز فقها را گردآور». (نامه 53 نهج البلاغه) 2ـ شرایط و صفات قاضی
امام (علیه السلام) در نامه 53 نهج البلاغه، مالک را به رعایت عدالت توصیه میکنند که از مهمترین مفاد آن، امر به اجرای عدالت قضایی در جامعه است. ایشان در زمینه صفات و ویژگیهای قضات به مالک چنین میفرمایند: «از میان مردم برترین فرد را نزد خود برای قضاوت انتخاب کن، کسانی که مراجعه فراوان آنها را به ستوه نیاورد و برخورد مخالفان با یکدیگر او را خشمناک نسازد، در اشتباهاتش پافشاری نکند و بازگشت به حق پس از آگاهی او را خشمناک نسازد، طمع را از دل ریشهکن کند و تا رسیدن به حق به اندک شناخت بسنده نکند و در موارد شبهه بیش از دیگران احتیاط نماید، و در یافتن دلیل، اصرار او از همه بیشتر باشد، در کشف امور از همه شکیباتر و پس از آشکار شدن حقیقت بیش از دیگران در صدور رأی قاطعیت به خرج دهد، کسی که ستایشها و چاپلوسیها و چربزبانیها وی را به کبر و خودبینی وادار نسازد و فریب فریبکاران و دغلبای مکاران او فریب ندهد و به سوی اقدام نامتناسب مایل نسازد و چنین قضاتی اندکند».
3ـ علنی بودن محاکمه
یکی دیگر از شاخصههای عدالت قضایی، علنی بودن محاکمات است. در سیره آن حضرت مشاهده میشود که در مسجد قضاوت میکرد و در مسجد کوفه جایگاهی به نام «دکة القضاء» داشتند.
4ـ سرعت عمل در دادرسی
سهولت قضاوت و سرعت عمل و حذف تشریفات و تعقیداتی که موجب فوت وقت و از دست رفتن فرصت و ضرر اطراف دعوا و بیاثر شدن قضاوت و اجرای حکم در جامعه میشود، یکی از مهمترین شاخصههای عدالت قضایی نزد امام علی (علیه السلام) است. ایشان در حکمت 239 نهج البلاغه کندی و سهلانگاری در کارها را موجب تضییع حقوق دیگران میدانند. در حکمت 363 نیز آمده است که درنگ و سستی نمودن پس از ایجاد فرصت نشانه حماقت و نادانی فرد است.
5ـ اخلاق قضایی
امام (علیه السلام) در قضاوتهای خود با دیگران مهربان و نرمخو بود، خود را با آنان برابر میدانست، یاریگر ناتوانان بود، اما در همین وقت نسبت به خود و خاندان و اطرافیان و فرماندارانش، سختگیر بود. این از مهمترین شاخصههای عدالت قضایی است. از طرفی، حضرت امیر المۆمنان (علیه السلام) میفرمایند: «قوی در نزد من ضعیف است تا وقتی که حق مظلوم را از او بازستانم و ضعیف در نزد من قوی است تا وقتی حق او را به وی بازگردانم». (نهج البلاغه، خطبه 37)
6ـ اصل کرامت انسانی در برخورد با مجرمان و متهمان
اصل کرامت انسانی در برخورد با مجرمان و متهمین از اهمیت ویژهای در قضاوتهای حضرت برخوردار است. در سیره و روش قضای علی (علیه السلام) بر اساس قضاوتهای متعددی که از ایشان در تاریخ دادرسی اسلام به ثبت رسیده، هرگز از اِعمال اذیت و آزار جسمی و روانی استفاده نمیکرد. انساندوستی، دلسوزی و مهر امام به اندازهای بود که با افرادی که از طریق داوری عادلانه محکوم به زندانی شده بودند، خوشرفتاری میکرد. امام علی (علیه السلام) نخستین کسی بود که خوراک و پوشاک تابستانی و زمستانی زندانیان را تأمین میکرد و اگر کسی دارا نبود مخارج او را از بیت المال عمومی میپرداخت و بالاتر از این در ساعات معینی به زندانیان اجازه خروج از محبس میداد تا کسی از آنان بیست و چهار ساعته در زندان نماند.
نتیجه
از جمله اقدامات مۆثر برای رسیدن به دادرسی عادلانه در دستگاه قضا، طراحی ساختار منحصر به فرد برای تشکیلات قضایی با توجه به شیوه قضاوت حضرت امیر (علیه السلام) است. برخی از این شاخصهها عبارتند از: مبنای قضاوت و حکم، شرایط و صفات قاضی، علنی بودن محاکمه، سرعت عمل در دادرسی، اخلاق قضایی، اصل کرامت انسانی در برخورد با مجرمان و متهمان.
فرآوری: زینب مجلسی راد
بخش نهج البلاغه تبیان
منابع:
مقاله «شاخصههای عدالت قضایی از منظر امیر المۆمنین علی (علیه السلام) با رویکردی بر آرای امام خمینی، سید محمد موسوی بجنوردی، سمیه روحانی.