اسم های مشتق پسوندی

(صرف فارسی/بخش دهم)

در بخش نهم صرف فارسی درباره اسم مشتق و پسوندهای اسم سازی که می توان با آنها اسم مشتق ساخت آشنا شدیم.در این مقاله مابقی این پسوندها را به شما معرفی خواهیم کرد.

شبه پسوندهای فعال مکان:

خانه و سرا به آخر اسم ها می چسبند و اسم مکان می سازند، مانند: کتابخانه، کارخانه، مهمان سرا

پسوندهای اسم ساز تصغیر:

این عناصر عبارتند از "َ َ ک، گک"، "ویه"، "چه" و گونه های مختلف آن ( "ژه"، "ویژه"، "یزه") و "غاله" و صورت های دیگر آن "گاله"، "له" و "وله".

مانند: مرغک، باغچه، بابویه، مژه، بزغاله، پرگاله، کندوله.

از میان اینها " َ ک" و "چه" فعال است و مابقی غیرفعالند.

پسوند اسم ساز تفخیم:

که عبارت است از "ی" که به اسم دیگر می چسبد مانند: نورچشمی و حضرت استادی.

پسوند اسم ساز توزیع:

عبارت است از "گان" که به عدد می چسبد، مانند: دهگان یا بیستگان.

پسوند استخراج عام از خاص:

معمولا به صفت می چسبد و اسم می سازد، مانند: سفیده، زرده و سیاهه.

پسوند اسم مصدر:

این پسوندها چند دسته اند:

1.      پسوندهایی که به آخر ماده مضارع یا ماضی می چسبد و عبارتند از: "  ِ ش" و گونه دیگر آن " ِ شت" و "ه" و "ار" مانند: کوشش، گوشت، گفتار، کردار، خنده، گریه....

2.      پسوندهایی که به آخر عناصر دیگری غیر از ماده فعل می چسبند و عبارتند از "ی" و صورت دیگر آن یعنی "گی"، مان، نا. مانند: سیاهی، زندگی، زایمان، ترکمان، درازنا و تنگنا.

این عناصر به جز "ی" همه یا نیمه فعالند مانند "ار" و "ش" یا غیر فعالند مانند "نا".

پسوندهای اسم مصدر چند دسته اند: پسوندهایی که به آخر ماده مضارع یا ماضی می چسبد و عبارتند از: " ِ ش" و گونه دیگر آن " ِ شت" و "ه" و "ار" مانند: کوشش، گوشت، گفتار، کردار، خنده، گریه.... و پسوندهایی که به آخر عناصر دیگری غیر از ماده فعل می چسبند و عبارتند از "ی" و صورت دیگر آن یعنی "گی"، مان، نا. مانند: سیاهی، زندگی، زایمان، ترکمان، درازنا و تنگنا.

پسوند اسم ساز مصدر:

در زبان فارسی عبارت است از: "  َ ن" مانند: رفتن، آمدن، دیدن.

پسوند اسم ساز لیاقت:

این پسوندها عبارتند از: "اک" و "انه" مانند: خوراک، سوزاک، عصرانه، صبحانه

این عناصر امروزه غیر فعالند و به کار لغت سازی نمی آید.

پسوند اسم ساز نسبت و مشابهت:

این عناصر عبارتند از: "اک"، "ال"، "اله"، "واره"، "ه" و "ون"، مانند: دنبال، چنگال، تفاله، دنباله، فتراک، ستاک، زبانه، ماهواره و پلون.

از میان اینها "واره"فعال، "ه"نیمه فعال و مابقی مرده و غیر فعالند.

پسوندهای ابزار و آلت:

این پسوندها عبارتند از: "ه"، "اورنجن" و "رنجن". که امروزه همه غیر فعالند.

امروزه شبه پسوندهای "ابزار" و "افراز" فعالند و بهتر است به جای عناصر مرده یاد شده برای لغت سازی مورد استفاده قرار گیرند. مانند: دست افزار، جنگ افزار، نوشت افزار و....

پسوندهای اسم ساز و صفت ساز بدون نقش دقیق:

این عناصر عبارتند از "ه"، "ان"، "مان"، "ی"، برخی از این پسوندها مانند" "ان" و "ه"، هم به اسم می چسبند مانند: دنباله، انگله، هنگامه، آستانه و هم به صفت می چسبند، مانند: شادمانه، جاودانه، و برخی فقط به اسم می چسبند مانند "ی" در "بارگی" و "ارمغانی".

ادامه دارد.....

آسیه بیاتانی

بخش ادبیات تبیان

منابع:

دستور مفصل امروز، دکتر خسرو فرشید ورد

دستور زبان فارسی، حسن احمدی گیوی