تبیان، دستیار زندگی
درس خارج، مرحله‌ای است که طلبه به مشاهده دقیق و جذب شیوه‌های تحقیق و تجربه و تمرین می‌پردازد. طلبه برای تمرین استنباط باید این دو مرحله را بگذراند. او در مرحله مشاهده، مراحل کار را از استاد می‌آموزد. سپس عملاً به تجربه و تمرین می‌پردازد ...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

ماهیت درس خارج

درس خارج

محمد نوری عالم‌زاده

درس خارج، مرحله‌ای است که طلبه به مشاهده دقیق و جذب شیوه‌های تحقیق و تجربه و تمرین می‌پردازد. طلبه برای تمرین استنباط باید دو مرحله را بگذراند. او در مرحله مشاهده، مراحل کار را از استاد می‌آموزد. سپس عملاً به تجربه و تمرین می‌پردازد تا به مرحله‌ای برسد که بدون نیاز به استاد به استنباط بپردازد. در این نوشتار، با مثال‌ها و تشبیه‌های بسیار جالبی، ماهیت و جایگاه درس خارج روشن می‌شود.

برنامه‌ی آموزشی کنونی در حوزه مشتمل بر دو بخش است: یکی، برنامه‌ی آموزشی عمومی و دیگری، برنامه‌های مخصوص به گرایش‌های تخصصی که در مراکز تخصصی و مۆسسات وابسته به حوزه برگزار می‌شود.

برنامه‌ی آموزشی عمومی برای همه‌ی طلاب، الزامی و برنامه‌ی تخصصی، کاملاً اختیاری است. ورود به مراکز تخصصی پس از شش سال، یعنی پایان سطح یک امکان‌پذیر است، اما برنامه‌ی تحصیل عمومی، هنگام تحصیل تخصصی و در کنار آن ادامه ‌دارد.

با پایان دوره‌ی سه ساله‌ی مقدمات، طلبه به زبان منابع دینی ـ ادبیات عربی ـ تسلط پیدا می‏‌کند. پس از آن، دو‌ره‌ی عمومی فقه و اصول فقه را برای آشنایی با کار اجتهادی در منابع دینی آغاز می‏‌کند. تقریباً تا پایان سطح اول، طلبه بر ادبیات (مفاهیم، اصطلاحات) و جغرافیای (ساختار کلی و مسائل) شاخه‏‌های مختلف علوم پایه اسلامی احاطه یافته و قدرت مفاهمه و مکالمه‌ی علمی با دانشمندان علوم اسلامی را به‏ دست آورده است. توان تازه‌‏ای که طلبه به برکت شش سال تحصیل حوزوی کسب‌ کرده است، به او امکان مطالعه‌ی آثار اندیشمندان اسلامی را می‏‌دهد، اما برای پژوهش عمیق در منابع دینی و کسب استقلال نظر، لازم است به حوزه‌ی مباحث تخصصی علوم اسلامی راه ‏یابد [1]. فقه (لمعتین) و اصول در سطح اول، آشنایی اجمالی با فضای کلی فقه و اصول را برای طلبه به ارمغان می‌آورد و هرگز او را به لایه‌های عمیق این علوم نمی‌کشاند.

سطح دوم، لایه‌ی زیرین و مرحله عمیق‌‏تری از دانش‌های آموخته شده در سطح اول است که طلبه را به موشکافی و دقت‏ نظر کارشناسی در علوم اسلامی عادت می‌‏دهد. در این دوره، در رشته فقه و اصول فقه که شاخه‌‏های اصلی علوم حوزوی به‏ شمار می‌‏روند، طلبه به «مشاهده‌ی دقیق» فعالیت عالمان بزرگ دین در سطوح پیشرفته می‌‏پردازد. این مشاهده‌ی دقیق، او را برای دریافت ظرافت کار آن‏ها و «جذب» شیوه‌‏های تحقیق آماده می‏‌کند.

تحقیق در منابع دینی، روش تاریخی دارد و دانشی شبیه باستان‌‏شناسی است. باستان‌شناس می‌کوشد پس از اطمینان یافتن از اصالت کتیبه‌‏های تاریخی، با زبانِ آن‏ها مأنوس شود و پیام آن‏ها را کشف، به زبان روز، ترجمه و برای دیگران بازگو کند. فقیه نیز به کاوش عمیق در اسناد و مدارک باستانی 1400 ساله ـ قرآن و حدیث ـ می‌‏پردازد و با روش تحقیق تاریخی تلاش‌ می‏‌کند از اصالت آن‏ها مطمئن گردد و به پیام آن نزدیک شود.پیام این مدارک، پیام خداست که به زبان عربیِ قدیم بیان شده است، اما به کار همه‌ی تاریخ می‌آید. تحقیق در آن هم نیازمند بررسی‌‏های تاریخی از این دست است: آشنایی با قواعد مفاهمه‌ی عرفی و ادبیاتِ عصرِ صدور پیام، آشنایی با فضا و فرهنگ حاکم بر آن دوره، آشنایی با تحولات تاریخی و فراز و نشیب‏‌هایی که در گذر 1400 سال در زمینه‌ی آیات و روایات رخ داده و... .

طلبه، اصول استخراج پیام از کتیبه‌‏های دینی را در علم فقه تمرین‌ می‏‌کند، ولی می‌‏تواند همین اصول را در ساحت‏‌های دیگر چون اخلاق، عقاید، علوم انسانی و ... به‏ کار بگیرد. او با آموختن روش استنباط، به ابزاری مسلح می‏‌شود که امکان استخراج سخن دین و نظر وحی را به ‏صورت روشمند در موضوعات مختلف به او می‌‏دهد و این، مهم‌ترین توان‌مندی لازم برای عالِمِ دین است.

درس خارج

با وارد شدن به فضای درس خارج، «تمرین استنباط» جدّی ‌می‏‌شود. اکنون کار مستقل طلبه تحت اشراف استاد، او را با مشکلات عملیِ پژوهش، از نزدیک، آشنا و توان او را بسیار بارور می‌‏سازد. برای شناخت ماهیت درس خارج به این مثال توجه کنید:‌

جوانی که به آموختن حرفه‌‏ای مثل نجاری علاقه دارد، مدتی در کنار استادِ این فن به «مشاهده‌ی دقیق» می‌‏پردازد. در هفته‌ی اول، استاد برای ساختن میز، تخته‌‏ها را اندازه می‌‏گیرد، رنده می‌‏کند، می‌‏بُرَد، زبانه می‌‏دهد، چسب می‌‏زند، درون یکدیگر می‏‌کند و با میخ، محکم می‌سازد و پس از آن، رنگ‌‏آمیزی ‌می‏‌کند. هفته‌ی دوم، همین مراحل را بر اساس طرح دیگری برای ساختن صندلی اجرا می‏‌کند؛ اندازه‏‌گیری، رنده، اره، زبانه، چسب، میخ و... . استاد در هفته‏‌های بعد، همین مراحل را در منظر شاگرد برای ساختن کمد، در و پنجره، تکرار می‏‌کند و شاگرد، این مراحل را یک‏ به ‏یک می‏‌بیند و می‌‏آموزد. این «مشاهده» برای آموختن نجاری کافی نیست. شاگرد باید هر یک از این مراحل را «تجربه و تمرین» کند و از نزدیک با فوت و فن آن آشنا شود. شاگرد که از بیرونِ گود، اره کردن و رنده کشیدن را ساده تصور می‏‌کرد، وقتی خودش با اره و رنده و چکش کار کند، آرام آرام، توانایی نجاری را به دست می‌آورد و پس از چندی تمرین و استقامت به جایی می‏‌رسد که در غیاب استاد می‌‏تواند سفارش ‌قبول‌ کند و پاسخ‌گو باشد. شاگرد در این مرحله می‌‏تواند تخت‏خواب بسازد، با این‏که تاکنون ساختن تخت‏خواب را ندیده است. اینک آن شاگرد، نجار شده، یعنی ملکه‌ی این حرفه را به ‏دست آورده ‏است. البته تخت‏خوابی که این شاگرد در ابتدای کار می‏‌سازد، با تخت‏خوابی که استاد او پس از سال‌ها تجربه می‌‏سازد، از نظر ظرافت، استحکام، زیبایی و کیفیت، زمین تا آسمان فرق دارد، اما در هر صورت به آن، تخت‏خواب می‌گویند و حد نصاب شرایط تخت‏خواب را دارا است.

طلبه در دوره‌ی سطح، فعالیت فقهای بزرگ را در بررسی‏‌های فقهی مشاهده می‏‌کند و با مراحل مختلف استنباط یعنی مراجعه به منابع، بررسی سند، بررسی دلالت، کشف نسبت بین ادله، رفع تعارض‌‏ها و... آشنا می‌‏شود. او این اطلاعات را در درس خارج به صورت مستقل ـ البته زیر نظر استاد ـ به‏ کار می‏‌گیرد و تجربه‌ می‏‌اندوزد. اگر این تمرین و تجربه با استقامت و به‏ سلامت انجام ‌شود، طلبه به مرحله‌ای می‌‏رسد که بدون نیاز به استاد می‌‏تواند توان استنباطی خود را در مسائلی که تاکنون حل آن‏ها را به چشم ندیده است، به‏ کار بگیرد و تحقیق تازه‌ای عرضه ‌کند.

اینک طلبه صاحب‏ نظر شده، یعنی ملکه‌ی «اجتهاد» را به ‏دست آورده‏ است، گرچه نمی‏‌توان انتظار داشت قوّت استدلال و شیوه پژوهش او هم‏تراز کار استادان صاحب‏‌تجربه باشد.

اجتهاد یا توان کشف پیام خدا از منابع اصلی، قدرت صیادی و غواصی است که در دریای مسائل فقهی تمرین می‌‏شود و به ‏دست‌ می‌‏آید و در دریاهای دیگر هم قابل ‌استفاده است.

تحصیل تا قبل از درس خارج، «متن‌محور» است؛ یعنی مدیریت حوزه برای هر پایه تحصیلی، متون آموزشی ویژه‌‏ای معین‌ کرده است که استاد ضمنِ تدریس، تا حد امکان به آن وفادار می‌‏ماند و طلبه موظف است در پایان سال، همین «متن» را امتحان بدهد. با رسیدن به درس خارج، شیوه‌ی تحصیل عوض‌ می‌‏شود. در فضای درس خارج، استاد، موضوع بحث را از منابع مختلف تحقیق می‌‏کند و به بررسی و نقد آرای عالمان دیگر در همان موضوع می‏‌پردازد. درس استاد در چارچوب عبارت و کتابی منحصر نمی‌‏شود و «خارج» از متن آموزشی معیّن عرضه‌ می‌‏شود. به همین جهت، به آن، «درس خارج» می‌گویند. طلبه موظف است پس از مراجعه به آثار عالمان گذشته، استنباط مستقل خود را در مقایسه با پژوهش دیگران به بوته‌ی داوری بگذارد ...

برای آنکه با ارزش این مشاهده و نقش آن در خلاقیت نظری و تولید علم بیشتر آشنا شویم، توضیح دیگری می‌دهیم:

مشاهده و نقش آن در خلاقیت نظری و تولید علم

مشاهده‌ی گونه‏‌های متعددِ فرآورده‌ای انسانی، در «جذب» ویژگی‏‌های آن تأثیر مستقیم دارد. دانشجویان رشته‌ی معماری مجموعه‌‏هایی در اختیار دارند كه در آن، تصویر زیباترین ساختمان‏‌های جهان، در تركیب با جلوه‌‏هایِ طبیعت گرد آمده ‏است. آنان موظف هستند هر هفته، یكی ‏ـ دو طرح از این مجموعه‌‏ها را انتخاب و روی كاغذ رسم کنند. مشاهده دقیق این تصاویر، دانشجو را با انواع زیبایی‏‌هایی آشنا می‏‌كند كه در ساختن این آثار به ‏كار گرفته شده است. ترسیم این تصاویر روی كاغذ، سرعت مشاهده را كُند می‌کند و دقت مشاهده را افزایش می‌دهد. بر اثر مشاهده‌ی دقیقِ اثری، ظرافت آن در وجود شخص، نقش می‌‏بندد و او را آماده می‏‌كند تا هنگام طراحی، از آن الگو بگیرد و آن را در شرایط دیگری «اقتباس» کند. اگر این مشاهده‌ی دقیق در طرح‌‏ها و گونه‏‌های متعدد تكرار شود، دانشجو به مرحله‌‏ای می‏‌رسد كه می‏‌تواند با «تركیب» این زیبایی‏‌ها، اثر تازه‌‏ای ارائه دهد كه جلوه‌‏های بدیعِ چند طرح را یك‌جا جمع‌ كرده‏ باشد. پس از تمرین و ممارست، در مرحله‌ی دیگر، شخص «خلاقیت» پیدا می‌کند؛ یعنی می‌‏تواند اثری در اوج دقت، ظرافت و زیبایی ارائه دهد كه مشابه آن را ندیده است یا مشابهی برای آن یافت نمی‌‏شود.

مشاهده‌ی دقیق --> جذب --> اقتباس

تكرار و تنوع مشاهده --> جذب --> اقتباس --> تركیب --> خلاقیت

دانشجویان رشته‌ی كارگردانی موظف هستند هر هفته، یكی‏ ـ دو فیلم از آثار برتر بزرگانِ این حرفه را «مشاهده» كنند. این مشاهده هر قدر دقیق‌‏تر انجام شود، در انتقال فن فیلم‏سازی به ساختار ذهنی آن‏ها بیشتر تأثیر دارد (جذب). دانشجو با تكرارِ مشاهده، قدرت‌ می‌‏یابد كه تكنیك‏‌های آموخته شده را در فضاهای مشابه، «اقتباس» یا «تركیب» كند یا به ‏مرور به «خلاقیت» دست ‏یابد.

به نوآموزان قرائت قرآن، برای بهبود كیفیت صوت و لحن‌ توصیه می‌‏شود بارها تلاوت‏‌های ممتاز را بشنوند. این «استماعِ مكرر» سبب «جذب» سریع سبك قرائت و قدرتِ «اقتباس» آن می‌‏شود. شخص با استماع تلاوت‏‌های متنوع می‏‌تواند سبك‏‌های گوناگون را در هم‏ آمیزد و معجون بدیعی از «تركیب» آن‏ها فراهم آورد یا پس ‏از چندی تمرین، «سبك تازه‌‏ای» بیافریند. ذاكران اهل بیت و مداحان موفق نیز همین مسیر را می‏‌پیمایند.

بر این‏ اساس، كسانی كه می‏‌خواهند توان نویسندگی را در خود تقویت کنند، باید آثار بزرگان این رشته را بخوانند و با متون برگزیده‌ی ادبی آشنا شوند. در ابتدا این ارتباط، به اقتباس سبك آنان می‌‏انجامد، ولی به مرور در سطح تركیب و خلاقیت می‏‌نشیند. شاعران و سرایندگان موفق هم به همین ترتیب، در هنر خویش پیش ‌رفته‌‏اند. سخن‏وری نیز چنین است. در معاشرت پی در پی با سخنرانان نامور یا بارها شنیدن نوار سخنرانی آن‏ها و دقت در عوامل موفقیت هر یك، می‌‏توان سبك و لحن و هنر آن‏ها را «جذب»، «اقتباس» و «تركیب» کرد. اگر این مراحل به ‏خوبی پیموده ‌شود، به «آفرینش» سبك جدید در این رشته می‏‌انجامد. فن كلاس‏داری و تسلط بر روش تدریس هم همین گونه است.

خلاصه در همه حرفه‏‌ها و صنایع، معاشرت با چهره‏‌های ممتاز و آثار برجسته، این گونه بر وجود ما اثر می‏‌گذارد. قرار گرفتن در سطوح عالی تجربه‌های بشری، بر فعالیت ذهنی و توان فنی ما می‌‏افزاید و توقع ما را از خودمان بالا می‏‌برد و ما را در ارائه‌ی اثر جدید، سخت‏‌گیرتر و دقیق‌‏تر می‌‏سازد و از احساس استغنا و قناعت به توان موجود جلوگیری می‌‏كند.

طلبه كه وظیفه‌ای علمی، تربیتی و فرهنگی بر عهده‌ دارد، در معاشرت فكری با علمای بزرگ و سر و كار داشتن با نظریه‌‏های برتر، توان علمی خود را بالا می‌‏برد. همین انس و مداومت در ارتباط با صاحب‌نظران، به «جذب»، «اقتباس» و «تركیبِ» روش علمی، سبك تحلیل و شیوه‌ی ارائه‌ی بحث آن‏ها منتهی ‌می‌‏شود و ممكن است به «خلق» نظریه‌های جدید بینجامد. زمینه‌ی این مشاهده و جذب، در درس خارج فراهم می‌آید.

در زمینه‌ی چگونگی ورود به درس خارج و بهره‌مندی بهینه از فضا و فرصت این دوره، سخن مبسوطی هست که به مجال دیگری واگذار می‌شود.


پانوشت‌ها:

[1] با پایان گرفتن دروس سطح یك، امكان حضور در مراكز تخصصی حوزه و نیز دیگر مۆسسات آموزشی و پژوهشی وابسته، برای طلبه فراهم می‏‌شود. طلبه می‌‏تواند پس از انتخاب گرایشی تحصیلی از علوم اسلامی یا علوم انسانی مربوط، به یكی از این مراكز وارد شود و در كنار دروس عمومی به صورت تخصصی در آن رشته ادامه تحصیل دهد. همچنین امكان تشرف به لباس روحانیت و نیز امكان تبلیغ اندیشه اسلامی در همین مقطع برای طلاب فراهم می‌‏شود.

منبع: سایت نشریه رهنامه پژوهش (با قدری تصرف)

تنظیم: محسن تهرانی - گروه حوزه علمیه تبیان