تبیان، دستیار زندگی
زهد بی رغبتی به دنیا و جلوات آن است. البته دغدغة علمای راستین اخلاق در این بحث این است که فرد دچار اشتباه نشود و نسبت به کار و تلاش برای کسب روزی حلال و انجام وظیفة اجتماعی بی تفاوت نشود
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

مهمترین مانع بر سر راه سالک!

سلوک

زهد

مهمترین مانعی که بر سر راه سالک قرار دارد «تعلق به دنیا» است[1] و سالک باید در مرحله تخلی وارد «مقام زهد» شود. «زهد صرف رغبت است از متاع دنیا و اعراض قلب از اعراض آن.»[2] زهد بی‌رغبتی به دنیا و جلوات آن است. البته دغدغه علمای راستین اخلاق در این بحث این است که فرد دچار اشتباه نشود و نسبت به کار و تلاش برای کسب روزی حلال و انجام وظیفه اجتماعی بی تفاوت نشود[3] مقصود از زهد اینست که دلبستگی به دنیا در قلب سالک نباشد همان گونه که آیه مبارکه – که تفسیر صحیح زهد در اسلام است[4]- می‌فرماید: «لکیلا تاسوا علی ما فاتکم و لاتفرحوا بما آتاکم[5]» تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به [سبب‏] آنچه به شما داده است شادمانى نكنید.

غصه بر مال از دست رفته در گذشته و شعف کودکانه داشتن برای به چنگ آوردن مال در آینده علاوه بر اینکه حکیمانه نیست، سبب توجه به دنیا و غفلت از سلوک است. سالک باید قلب خود را از این قید و بند برهاند و خالی نماید. تا تعلق به دنیا قلب سالک را به بند کشیده است، امکان سیر و عروج به کمالات معنوی و معرفتی وجود ندارد لذا در روایت نبوی (صلی الله علیه و آله) داریم که: «انسان شیرینی ایمان را نخواهد چشید تا اینکه نسبت به استفاده از مال دنیا بی اهمیت باشد.»[6] کسی که پیوسته درگیر خوراک و پوشاک خویش است و برای کمترین ناملایمت در این زمینه عصبانی می‌شود، نمی‌تواند مدعی مقامات عرفانی در اسلام باشد. در روایت امام صادق(علیه السلام) آمده که «تمام خیر در خانه‌ای قرار گرفته و کلید آن خانه، زهد در دنیا است.[7]» خواجه عبدالله تعبیر کوتاه و پرمغزی درباره زهد دارد: «و هو للعامة قربة و للمرید ضرورة[8]» زهد برای عموم سبب تقرب به خدا و برای سالک یک ضرورت سلوکی است.

اشتباه کسانی که به بهانه زهد، کار و تلاش اقتصادی و اجتماعی را کنار گذاشتند اینست که معنای صحیح زهد را در اسلام متوجه نشدند و زمینه متهم شدن عرفان اسلامی را به دوری گزیدن از جامعه فراهم کردند

اگر باور داشته باشیم که محبت و علاقه به دنیا اساس هر خطا و گناه است «حب الدنیا راس کل خطیئه» متوجه جایگاه و اهمیت «مقام زهد» در سیر و سلوک می‌شویم. تعبیر دنیای ممدوح و دنیای مذموم در همین جا مطرح می‌گردد. آنچه مقدمه رسیدن به آخرت و معنویت باشد، دنیای ممدوح و آنچه در مسیر تقرب قرار نگیرد، دنیای مذموم است و سبب غفلت و کدورت.

اشتباه کسانی که به بهانه زهد، کار و تلاش اقتصادی و اجتماعی را کنار گذاشتند اینست که معنای صحیح زهد را در اسلام متوجه نشدند و زمینه متهم شدن عرفان اسلامی را به دوری گزیدن از جامعه فراهم کردند. تمام خدمات اجتماعی و اقتصادی که فرد به قصد و نیت خدمت به خانواده خود و جامعه اسلامی انجام می‌دهد، امور دنیایی حساب نمی‌شود و سبب تقرب الی الله است. اسوه تمام عرفای راستین در اسلام نبی اکرم و امیرالمۆمنین هستند و کاملا روشن است که آن بزرگواران تا چه اندازه به خانواده و جامعه خویش اهمیت می‌دادند.

آنچه در زهد مطرح است تخلی داشتن از دنیای مذموم است. تعلق خاطر نداشتن به مال و منال دنیوی است نه اینکه مال و منال دنیوی نباشد.

عجله و شتاب

استقامت

مطلب دیگری که سالک باید در این مرحله نسبت به آن تخلی داشته باشد عجله و تزلزل و تلون است. سالک در «مقام استقامت» می آموزد که در پیمودن این مسیر کمالی عجله کردن، کاری عبث و غیر رحمانی است. عجله سالک نه تنها او را سریع تر به مقصد نمی رساند بلکه ممکن است سبب شود تا نفس به صورت صحیح حظ و بهره خود را در مرحله نبرد و در ادامه مسیر از سیر و سلوک باز ماند. همچنین تزلزل داشتن و نیز این طرف و آن طرف زدن از جمله آفاتی است که سالک باید از آنها اجتناب نماید. قرآن کریم در اهمیت استقامت می‌فرماید: «ان الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا تنزل علیهم الملائکه الا تخافوا و لا تحزنوا و ابشروا بالجنة التی کنتم توعدون»[9] در حقیقت، كسانى كه گفتند: «پروردگار ما خداست» سپس ایستادگى كردند، فرشتگان بر آنان فرود مى‏آیند [و مى‏گویند:] «هان، بیم مدارید و غمگین مباشید، و به بهشتى كه وعده یافته بودید شاد باشید.[10]

تمام خدمات اجتماعی و اقتصادی که فرد به قصد و نیت خدمت به خانواده خود و جامعه اسلامی انجام می‌دهد، امور دنیایی حساب نمی‌شود و سبب تقرب الی الله است. اسوه تمام عرفای راستین در اسلام نبی اکرم و امیرالمۆمنین هستند و کاملا روشن است که آن بزرگواران تا چه اندازه به خانواده و جامعه خویش اهمیت می‌دادند

سالک باید بداند که ره صد ساله را صد ساله می‌شود پیمود و نه یک شبه! و استثنائات نباید ملاک توجه او قرار گیرد. استقامت در مسیر از امور بسیار مهمی است که باید نفس را نسبت به آن تمرین داد و روی آن کار کرد. در امالی شیخ طوسی(ره) آمده که امیرالمۆمنین در هنگام شهادت به امام حسن وصیت کردند که: «انهاک عن التسرع بالقول و الفعل.»[11] البته همان گونه که روایات هم اشاره دارد[12]، در کارهای خیر تعجیل خوب است لکن مراد ما در این بحث عجله کردن برای رسیدن به مراحل بعدی بدون انجام صحیح وظایف در مراحل قبل است. همچنین تعجیل برای دیدن آثار و برکات اعمال صالحه سبب می‌شود که سالک استقامت خود را از دست بدهد و راه را رها کند.

تهذیب

از دیگر مسائلی که سالک الی الله باید در مرحله تخلی نسبت به آنها پرهیز داشته باشد، رذائل اخلاقی است. تکبر، خود خواهی، حرص، بخل، کینه و امثال آنها رذائلی هستند که قلب سالک را از دریافت فیوضات الهی محروم می‌کنند و مانع رسیدن به درجات عالی می‌شوند. این رذائل هر چند ممکن است به لحاظ فقهی حرام نباشند اما تاثیر سوء آنها در عرفان اسلامی غیر قابل انکار است. «تهذیب النفس عن الرذایل» یکی از مقدمات لازم برای مسیر عرفان اسلامی است. در اینجا است که عرفان اسلامی با اخلاق پیوند می‌خورد. مباحث علمای اخلاق در زمینة تبیین و تشریح رذائل اخلاق برای سالک ارزشمند و مغتنم است اما سالک اهل معرفت توجه دارد که راه او با راه علمای اخلاق تفاوت دارد. اگر در اخلاق اسلامی به دنبال اصلاح صفات نفس برای رسیدن به درجات و کمالات والای انسانی هستیم در عرفان تمام این راه را برای این طی می‌کنیم که به معرفت شهودی نایل گردیم. یعنی انگیزه عارف با انگیزه فرد متخلق با هم تفاوت دارد هر چند هر دو با صفات بد مقابله و مبارزه دارند. بحث رذائل اخلاقی که سالک باید نسبت به آنها تخلی داشته باشد بسیار مفصل است و نیازمند نگارش مقالات متعدد می‌باشد. علاقه‌مندان به کتب اخلاقی مراجعه نمایند.

پی نوشت:

[1] - جوادی آملی، عبدالله، مراحل اخلاق در قرآن/124

[2] - مصباح الهدایه/373

[3] - نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات2/19- امام خمینی، چهل حدیث/120

[4] - همان گونه که روایت علوی می‌فرماید: بحارالانوار78/70

[5] - حدید/23 و نیز آل عمران/153

[6] - کافی2/128

[7] - همان

[8] - شرح منازل السائرین/70 نگارش علی شیروانی.

[9] - فصلت/30

[10] - ترجمه مرحوم فولادوند

[11] - میزان الحکمة6/2418

[12] - همان-2419

سید محمد مهدی رفیع پور        

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان


مطالب مرتبط:

موانع سیر و سلوک- آیة الله جوادی آملی (1)

سیر و سلوک به روش پیامبر

کتابی مفید برای مشتاقان سیر و سلوک

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.