حق پیمانها و پیمانه‌ها در خطبه فاطمی
خطبه فاطمه زهرا در مسجد مدینه دارای مطالب مختلف و سودمند از جهات گوناگون می باشد. در اینجا به کمک یکی از جملات کوتاه آن حضرت می‌خواهیم به دریای معانی مرتبط با "کم نفروشی" و "کامل ادا کردن حق پیمانه‌ها" اشاره کنیم و از ارتباطی که بین این توصیه با اصل سخن فاطمه زهراء وجود دارد سخن بگوییم.
حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها قبل از اینکه به موضوع اصلی سخن خود یعنی دفاع از حق خود درباره باغ فدک و دفاع از خلافت امیرالمومنین بپردازد، در جملات آغازین خطبه خود می‌فرمایند: "و توفیة المکاییل و الموازین تغییرا للبخس" یعنی خداوند ادا کردن حق پیمانه‌ها و ترازوها را باعث تغییر در روحیه بخس قرار داده است.
در اینجا با دو سوال روبرو می‌شویم:
منظور از پیمانه و ترازو چیست؟
روحیه بخس چیست؟
در عبارت حضرت فاطمه زهرا(علیهاالسلام)، سخن از مکاییل و موازین آمده که به معنای پیمانه‌ها و ترازوهاست. در زمان سابق اشیاء به شکل بسته بندی‌های کنونی فروخته نمی‌شد؛ بلکه اشیاء عموماً به شکل باز و با استفاده از یکی از دو روش وزن یا حجم کردن محاسبه و فروخته می‌شد. حضرت فاطمه(علیهاالسلام) نیز با این جمله کوتاه خود، اهمیت توجه به ملاک های درست در خرید و فروش را یادآور شدند زیرا رعایت نکردن آن، باعث کم فروشی و از گناهان بزرگ است.
در حقیقت این سخن بانوی اسلام، ریشه در آیات قرآنی دارد. در آیه 152 سوره انعام و 35 سوره اسراء ما مسلمان به دقت در نحوه معاملات خود و دوری از کم فروشی دستور شده ایم. اما مسأله کم فروشی، اشکال ویژه مردم در زمان شعیب پیامبر علیه السلام بوده که البته ممکن است این اشکال در هر زمان دیگری از تاریخ از نو رواج یابد. قرآن هشدارهای حضرت شعیب علیه السلام را اینگونه نقل می‌کند:
وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ وَ لا تَنْقُصُوا الْمِکْیالَ وَ الْمیزانَ إِنِّی أَراکُمْ بِخَیْرٍ وَ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ مُحیطٍ
وَ یا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیالَ وَ الْمیزانَ بِالْقِسْطِ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدینَ
و به سوی مَدین، برادرشان شعیب را [فرستادیم.] گفت: ای قوم من! خدا را بپرستید، شما را جز او هیچ معبودی نیست و از پیمانه و ترازو مکاهید، همانا من شما را در توانگری و نعمت می‌بینم و بر شما از عذاب روزی فراگیر بیمناکم.
و ای قوم من، پیمانه و ترازو را عادلانه کامل و تمام بدهید، و اجناس مردم را [هنگام خریدن] کم‌شمارتر و کم‌ارزش‌تر [از آنچه که هست] به حساب نیاورید و در زمین تبهکارانه فتنه و آشوب برپا نکنید. (سوره هود آیات 84 و 85)
توصیه‌ای برای همه زمانها
"مکیال" و "میزان" به معنی پیمانه و ترازو است و ناقص کردن آنها به معنی کم فروشی و نپرداختن حقوق مردم است. (تفسیر نمونه، ج 9، ص 201) و شعیب پیامبر به مردم می‌گفت که "من خیرخواه شما هستم" یعنی این توصیه‌ها مستقیماً به نفع و خیر مردم است. البته هشدار نسبت به کم‌فروشی تنها مخصوص به زمان شعیب پیامبر نیست. در زمان ما نیز هر گونه معامله و قرارداد تجاری و خدماتی و عرفی را شامل می‌شود.
امام علی علیه السلام هم هر روز صبح که به بازارهای کوفه سرکشی می‌نمود، ضمن توصیه به خیرخواهی، سهولت و بردباری و رعایت مظلومان و هشدار از قسم و دروغ و ظلم و ربا، آیه را برای بازاریان تلاوت می‌فرمود: " أَوْفُوا الْمِکْیالَ وَ الْمیزانَ بِالْقِسْطِ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدینَ" (کافی، ج 5، ص 151)
نکته دیگری که درباره "لاتبخسوا" قابل توجه است، آنکه باید مراقب باشیم که اشیاء مردم را "بخس" نکنیم، یعنی عیب های نادرست نگیریم و کم ارزش حساب نیاوریم و به اصطلاح عمومی "در سر جنس مردم زدن" ممنوع است.
دو مفهوم باطنی از دو مفهوم ظاهری
در اینجا از "لا تبخسوا" سخن گفتیم که به معنای کم ارزش نکردن جنسهای مردم است. این توصیه در حقیقت گسترده تر از خرید و فروش های ظاهری است. ممکن است در معاملات خود "بر سر جنس" کسی نزنیم اما در واقع جزو کسانی باشیم که دارایی ها، طرز فکرها، سلیقه‌ها و به طور کلی، داشته‌های دیگران را کم ارزش حساب می‌آورند. مثلا ممکن است عادت های کسی را نپسندیم اما همان شخص به واسطه همان عادتها، موفق به انجام خوبی های بسیاری در زندگی شده باشد و یا ممکن است وسایل زندگی کسی برای ما قدیمی یا کم ارزش به حساب بیاید اما او توانسته باشد برکتهای زیادی در زندگی به کمک همان وسایل کسب کند.
آنان که تنها از جهت خود دقیق هستند
قرآن در سوره مطففین، خصلتی نکوهیده از کم‌فروشان را یادآوری می‌کند:
وای بر کم‌فروشان!
آنان که چون از مردم کالایی را با پیمانه و وزن‌می‌ستانند تمام و کامل می‌ستانند، و چون برای آنان پیمانه و وزن کنند، کم می‌دهند.
آیا اینان یقین ندارند که حتماً بر انگیخته می‌شوند؟
برای روزی بزرگ،
روزی که مردم در برابر پروردگار جهانیان به پا می‌ایستند.
از اینجا متوجه می‌شویم که رعایت حق و دقت در عدالت در برخی موارد نکوهیده هم هست و آن در اوقاتی است که تنها طرف خود را بگیریم و تنها مراقب باشیم که حقوق خودمان ضایع نشود و وقتی به طرف مقابل برسیم، کم کاری و کم فروشی کنیم و از حقوق او بکاهیم.
آیات قرآن و نگاهی وسیعتر
آنان که فهمیده‌اند که قرآن کتابی برای همه دوران هاست، از محدود کردن معنای آیات خودداری می‌کنند و معتقدند که این آیات درباره هرنوع کم فروشی و هر نوع کم ارزش حساب کردن نسبت به هر یک از متعلقات مردم است و تنها مربوط به معاملات بازار نیست؛ بلکه شامل هر نوع رابطه بین انسانها می‌شود.
بنابراین رعایت کردن تعهدات در قراردادهای کتبی و شفاهی، رعایت کردن حقوق خانواده و همسایه و مسلمانان و حتی رعایت کردن حقوق حیوانات، گیاهان و محیط زیست از مصادیق عمومی این آیات می‌باشد. در بالاترین مرتبه نیز رعایت حقوق اولیای الهی و به طور خاص، شخصی مانند امام علی علیه السلام که ولایت الهی بر مردم دارد، نیز به این آیه مربوط است و از اینجا متوجه می‌شویم که دختر پاکیزه رسول الله با گنجاندن این مفهوم در ابتدای سخن خویش، گونه‌ای از ارتباط معنایی و جامع سخن گفتن را برای ما به نمایش گذاشته‌است؛ چرا که مفهوم کلی خطبه ایشان، بازداشتن خلیفه از مصادره نابحق باغ فدک و ترغیب مردم به رعایت پیمان خود با پیامبر درباره امام علی علیه السلام است که هر دو با مفهوم آیات بالا در تناسب می‌باشد.
روح الله رستگار صفت
بخش قرآن تبیان
