اقلام سته در هنر خوشنویسی اسلامی
آنها لطافت و زیبایی را در دستان اساتید خوشنویسی موفقی چون "ابن بواب"، "یاقوت مستعصمی بزرگ" ، " شیخ حمدالله اماسی " و " حافظ عثمان" به دست آوردند.
نام های این خطوط مستدیر اصیل عبارتند از: ثلث، نسخ، محقق، ریحانی، توقیع و رقاع
در این مقاله تلاش خواهیم کرد این خطوط را معرفی کرده و ویژگی های بارز هر یک را توضیح دهیم.
ثلث
ثلث ابتدا در قرن اول هجری در دوران خلفای اموی تحت قاعده و قانون در آمد ؛ اما توسعه کامل آن در اواخر قرن سوم هجری رخ داد. نام آن به معنای یک سوم است که این نام یا به علت ویژگی نسبت خطوط مستقیم به منحنی اش یا به علت اینکه یک سوم اندازه خط معروف هم عصرش ، یعنی "طومار" بر روی آن نهاده شد که البته مشخص نیست کدام یکی از این دو علت، دلیل نامگذاری ثلث است.
اگرچه این خط به ندرت برای کتابت قران به کار می رفت، اما شهرت قابل توجهی را مانند یک خط تزئینی برای بکارگیری در کتیبه های خوشنویسی ، عناوین، سرفصل ها و شناسنامه کتب پیدا کرد. به همین دلیل تا به امروز این خط در شمار مهم ترین خط های تزئینی به حساب می آید.
تصویر1، یکی از ناب ترین قران های ثلث در سال 738هـ. به دست "محمدبن یوسف آبادی" احتمالا در عراق کتابت یافت. ثلث در اینجا مشرف به "ریحانی" است و یادداشت های فواصل خطوط در "نسخ ترکی" نگارش شده است.
استفاده از خط ثلث ، تنها به تزئین کتیبه های مساجد اسلامی محدود نشد و کم کم به عنوان یک خط تزئینی ، در تلفیق با اشکال گوناگون حیوانی و گیاهی در انواع ظروف و اشیای تزئینی به کار گرفته شد.
از جمله می تواند به کاسه برنزی با مرصع های نقره ای در شکل 2 اشاره کرد که احتمالا متعلق به عراق و مربوط به اواخر قرن هفتم هجری است.
در این ظرف ، ثلث تزئینی به شکل حیوان در ترکیب با یک صحنه پیچیده شکار، پایانه های عمودی های امتداد یافته حروف به شکل سرهای انسانی است. متن قابل تشخیص عبارت است از: الغز جلال و جبروت
این قران به خط محقق و به وسیله "عبدالرحمن ابن الصایق" در قاهره و به سال 800هـ. نوشته شده است. مشهور است که در زمان کوتاه و باورنکردنی 60 روز و با یک قلم کتابت شده است.
نسخ
نسخ یکی از قدیمی ترین خطوط مستدیر و قوسی است که در قرون اولیه اسلامی ابداع گردید. اما تنها پس از اینکه دوباره به وسیله ابن مقله در قرن 5هـ. طراحی شد به شهرت رسید. این خط به وسیله "ابن بواب" و خوشنویسان بعدی به خطی ظریف و مناسب برای کتابت قران تبدیل گشت و حتی پس از آن، بیشتر قران ها نسبت به سایر خطوط به خط نسخ کتابت شدند. این خط به ویژه در میان قشر معمول نسخ تقریبا با پایانه های افقی کوتاه نوشته می شود و تقریبا عمق عمودی های بالا و پایین خط زمینه برابر است. منحنی ها کامل و عمیق و خطوط مستقیم و عمودی ها راست هستند و کلمات عموما دارای فاصله های مناسبی هستند.
در تصویر3 نسخ کوچک، متراکم اما دارای اعراب و اعجام کامل است و قوانین در آن کاملا رعایت شده است. این اثر ، صفحه ای از قران کتابت یافته به وسیله "ابراهیم بن علی" در 428هـ. است که احتمالا در عراق نگارش شده است.
در تصویر4 نیز ، نسخ به صورت پراکنده به کار گرفته شده تا تاثیر بنایی داشته باشد. این قران نیز به خط "علی بن جعفربن اسد" در حدود 561هـ. در سوریه کتابت شده است.
محقق
محقق که معنای "تولید دقیق" را می دهد، به وسیله ابن مقله تحت قاعده و قانون درآمد و کمال خودش را در دستان "ابن بواب" و "یاقوت مستعصمی" به دست آورد. از همان ابتدا، همانند نسخ ، محقق به عنوان خطی بسیار مشهور برای کتابت قران ها به کار گرفته شد. منحنی های تحتانی کم عمق اش و خمیدگی های وسطی گسترش یافته افقی اش با ساختار کلمات بهم پیوسته اش ترکیب می شود و به آن حرکتی به سمت چپ می دهد. شامل انواع گوناگون می شود از جهتی خطی نیرومند برای نوشتن به شمار می رود با خطوط خارجی ظریف و منحنی های نرم و نوع ضخیمی آن با ویژگی هایی از هر دو خط ثلث و نسخ برابری می کند.
تصویر 5، برگی از بزرگترین قران شناخته شده مملوکی است که هر برگ صفحه آن به اندازه 5/108 در 82 سانتی متر است. این قران به خط محقق و به وسیله "عبدالرحمن ابن الصایق" در قاهره و به سال 800هـ. نوشته شده است. مشهور است که در زمان کوتاه و باورنکردنی 60 روز و با یک قلم کتابت شده است.
ریحانی
ریحانی در طی قرن سوم هجری توسعه یافت و دارای ویژگی های مشترکی با نسخ، ثلث و محقق است. همانند نسخ دارای فضای عمیق تحتانی است. از سویی تزئینات نگارشی آن، شبیه ثلث، اگر چه ظریف تر است. منحنی هایش همانند محقق کمی زاویه دار و تقریبا به سمت چپ به صورت افقی جهت دارند. اعجام و اعراب و دیگر علائم املایی معمولا با قلم ظریف تری نسبت به حروف خود خط نوشته شده اند.
تصویر6 خط ریحانی در میان توده های ابر، متعلق به یک قران بزرگ کتابت شده به وسیله شاهزاده بزرگ تیموری "بایسنقر میرزا" است و ابتدای سوره مبارکه فجر در آن کتابت شده است.
توقیع و رقاع
آخرین دو خط از شش سبک از گروه خط های مستدیر و قوسی ، توقیع و رقاع است. دو خط خواهری که هر دو وابستگی نزدیک با ثلث دارند. توقیع در حدود قرن سوم هـ. ابداع گردید و سریعا به وسیله خلفای عباسی به عنوان خطی درباری برای نوشتن القاب و عناوین ایشان مورد استفاده قرار گرفت. این خط بیش از رقاع از جهت افقی گسترش یافته و اغلب به صورت کلمات متصل به هم نوشته می شود و معمولا به صورتی مناسب وسعت یافته و دارای تعداد کمی علائم اعراب و اعجام است.
با گذر زمان، انواع انبوه تزئینی توقیع که حتی بیشتر شبیه ثلث است، به تدریج توسعه یافت و مخصوصا مورد علاقه خوشنویسان عثمانی قرار گرفت.
رقاع دارای دور و تراکم بیشتری است همراه با دنباله های افقی کوتاه که در جهت متفاوتی توسعه می یابد اما بیشتر ساده شده است. خط رقاع امروزه به عنوان خط برگزیده تحریر در میان عرب ها درآمده است.
تصویر 7 بسم الله الرحمن الرحیم به خط توقیع است که بدون اعراب و اعجام حروف کتابت گردیده است. این نوشته، قسمتی از شناسنامه قران "حاضنه" کتابت یافته در قیروان است.
تصویر8 نیز قطعه ای به خط رقاع است که توسط "عبدالخالق هروی" در هرات و قرن 10 هجری نگارش شده است.
آنچه مسلم است با مرور زمان برخی از این خطوط چون محقق و ریحان، کم کاربردتر و برخی مانند ثلث و نسخ پرکاربردتر شدند. اما نکته ای که در این میان حائز اهمیت است، استفاده هنرمندان گرافیست در دهه های اخیر از فرم خطوط و ویژگی های دلپذیر بصری آنها به عنوان یک نماد زیبایی شناسی در خلق انواع پوستر، آرم و نشانه است.
زیبایی این خطوط و قابلیتهای بصری آنها تا به آنجا است که امروزه برخی از طراحان جوان مد، از این حروف و اشعار فارسی در تزئین البسه ایرانی و اسلامی استفاده می کنند.
خطوطی که روزی برای اشاعه و گسترش دین اسلام بکار برده می شد، امروزه نمایانگر فرهنگ اسلامی است بطوریکه امروزه کتیبه های مساجد اسلامی، ظروف ، البسه و ... همگی به سندی از هویت اسلامی تبدیل شده اند.
پی نوشت:
1- به معنای انحناء دار
2- وفات: 698 هـ.ق
سمیه رمضان ماهی
بخش هنری تبیان
منابع:
خوشنویسی اسلامی/ یاسین حمید سفادی
تاریخ مختصر خط/ علی راهجیری
تاریخ طراحی گرافیک/ فیلیپ بی.مگز
تاریخ خط/ آلبرتین گاور
