معیارهای یک تفسیر معتبر !

یک مفسر باید با استفاده و بهره گیری از علوم و ابزارهایی که انسان را به برداشت درست از مفاهیم قرآن رهنمون می کند به تفسیر قرآن بپردازد؛ چون روش های تفسیری گاهی ناقص و گاهی کامل است و بعضی روش ها صحیح و موجب کشف مراد آیه است و بعضی روش ها نادرست و حتی موجب انحراف در تفسیر قرآن است؛ مانند تفسیر به رأی. پس یک تفسیر وقتی معتبر است که از کانال صحیح گذشته و با روش صحیح استخراج شده باشد و به دست ما برسد.

قرآن کتاب آسمانی و نازل شده از طرف خداست و در عین حال به زبان عربی و به طبق قواعد دستوری آن نازل شده است. پس برای فهم قرآن و بیان مقاصد آن لازم است شرایطی را رعایت کنیم که این شرایط دو دسته اند:

الف) شرایط مربوط به شخص تفسیر کننده قرآن.

ب) شرایط مربوط به خود تفسیر، تا تفسیری کامل و صحیح و معتبر انجام شود.

هر چند می‌ توان، مفسر دارای شرایط را، یکی از ارکان تفسیر معتبر به حساب آورد چون تفسیر فرد غیرمتخصص از قرآن حتماً یک تفسیر کامل و معتبر نمی‌باشد (مگر اتفاقاً و با احتمال ضعیف، همان‌ طور که احتمال بدهیم یک انسان غیرمتخصص در علم فیزیک بتواند قانون نسبیت انیشتین را توضیح دهد و حتی آن را ابطال کند.)

پس معیارهای تفسیر معتبر عبارتند از:

1. برداشت درست و صحیح آن است که مفسر دارای شرایط، آن تفسیر را بیان کند؛ یعنی فرد متخصص در علم تفسیر می ‌تواند نظر دهد که مراد هر آیه از قرآن چیست.

2. پیروی از روش صحیح در تفسیر قرآن؛ یک مفسر باید با استفاده و بهره گیری از علوم و ابزارهایی که انسان را به برداشت درست از مفاهیم قرآن رهنمون می کند به تفسیر قرآن بپردازد؛ چون روش های تفسیری گاهی ناقص و گاهی کامل است و بعضی روش ها صحیح و موجب کشف مراد آیه است و بعضی روش ها نادرست و حتی موجب انحراف در تفسیر قرآن است؛ مانند تفسیر به رأی. پس یک تفسیر وقتی معتبر است که از کانال صحیح گذشته و با روش صحیح استخراج شده باشد و به دست ما برسد.

3. رعایت عناصر مطلوب در تفسیر؛ تفسیر مطلوب دارای این عناصر باشد:

الف. کشف و پرده ‌برداری از ابهام یک لفظ یا آیه

ب. تبیین و توضیح مقاصد کلام و گوینده آن

ج. همان گونه که می دانیم، تفسیر بیان است، پس قرائت قرآن، یا علم تجوید و صحیح خوانی قرآن و ترجمه کلمه به کلمه قرآن (تحت ‌اللفظی) و حتی تدبر و تفکر در آیات قرآن کریم (فهم قرآن)، تفسیر محسوب نمی ‌شود؛ زیرا هیچ ‌کدام بیان نیستند.

4. تفسیر قرآن نباید منافات با سنت قطعی (خبر متواتر یا خبر واحد همراه با قرینه) داشته باشد؛ زیرا پیامبر و ائمه (علیهم السلام) مبین قرآن هستند.

در مورد این شرط، صاحب قاموس القرآن بعد از آن که تفسیر را به معنای ایضاح و تبیین معنا کرده، می گوید: تفسیر قرآن نیز از این معنا است که مراد خدا را بیان و روشن می‌کند، و آن اگر مبتنی بر قرآن و سنت قطعی باشد؛ یعنی قرآن را با قرآن و حدیث مقطوع تفسیر کند درست و صحیح است. (قاموس قرآن، ج 5، ص 175)

5. تفسیر قرآن بدون پیش ‌داوری و پیش ‌فرض ‌های غیر ضروری؛ در تفسیر هر کلامی احتیاج به پیش ‌فرض‌ های ضروری است که غالباً کسی به آنها توجهی ندارد، مثل اینکه صاحب این سخن فرد عاقل بوده و از گفته خود هدفی داشته است و ظهور آن حجت است، مگر آن که قرینه‌ای بر خلاف آن آورده شود. اما بعضی پیش ‌فرض‌ ها هستند که ممکن است در معنا اثر بگذارد، در حالی که گوینده سخن با توجه به اصالة (فهم عرفی از الفاظ و ترکیب ‌های زبان رایج) سخن گوید، ولی ممکن است مفسر آن را بدون هیچ ‌گونه قرینه‌ای به یک معنا که موافق پیش‌ فرض های خاص او است تفسیر کند.

لذا در شرایط مفسر می گویند که مفسر باید افکار و عقاید شخصی و تمایلات خود را بر معنای کلام تحمیل نکند؛ زیرا این تفسیر به رأی است که شرعاً حرام است و در نظر عقلاً هم مذموم است.

بنابراین تفسیری معتبر است که با ظهور و نصوص کلام گوینده هماهنگ باشد، مگر آن که به وسیله یک قرینه قطعی یا روایت قطعی، معنای خلاف ظاهری را به گوینده نسبت دهند.

اگر یک مفسر اعتقادات مذهبی خاص خود و یا نظریه‌ای علمی که مورد پسند او است را بر آیه ‌ای تحمیل کند، و سعی در تطبیق آنها (بدون شاهد و موافقت ظاهر لفظ بماید) این تفسیر معتبر نخواهد بود.

6. تفسیر یک آیه نباید مخالف با آیات دیگر قرآن باشد؛ منظور از مخالف در این جا، مخالف به معنای متناقض و متضاد است، نه مخالف به معنای ناهماهنگ که با اصل مطلب قابل جمع عرفی است.

به عنوان مثال یک معنای خاص با یک معنای عام با هم مخالف هستند،‌ قابل جمع عرفی هستند؛ به این صورت که عام را با خاص تخصیص بزنیم. مانند همه انسان ها باید روزه بگیرند، مریض ‌ها نباید روزه بگیرند.

جمع این دو جمله ناسازگار و مخالف، به این است که بگوییم: همه انسان های غیر مریض باید روزه بگیرند.

7. تفسیر قرآن نباید مخالف حکم قطعی عقل باشد؛ چون پیامبران حجت ظاهری و عقل حجت باطنی است، پس اگر عقل انسان یک حکم قطعی داد که تمام عقلا آن را بپذیرند، شرع هم آن را می‌پذیرد و از همین رو است که می ‌گویند: "کلما حکم به العقل حکم به الشرع"؛ هر چه را عقل به آن حکم کند، دین هم آن حکم را می ‌کند. البته عکس این قاعده هم صحیح است؛ چون هر چه را شارع مقدس حکم می‌کند، عقل هم حکم می‌کند (البته در مورد این قاعده معانی دیگری هم شده است) لکن گاهی عقل انسان نمی ‌تواند آن مطلب را درک کند؛ چون عقل انسان در حال رشد و تحول است و ممکن است با پیشرفت علوم بشری آن را دریابد، و لذا بسیاری از دستورات بهداشتی اسلام و قرآن با گذشت زمان مورد قبول همه دانشمندان علم پزشکی قرار گرفت، با این که در محیط جاهلیت عرب که این احکام در آن عصر نازل شد، عقل انسان آن روزگار از درک آنها عاجز بود.

پس تفسیر قرآن نمی ‌تواند نتیجه‌ای بدهد که مخالف حکم قطعی عقل باشد؛ چون خداوند، حکیم و عاقل است و شخص عاقل حکم خلاف عقل نمی‌ دهد.

8. تفسیر قرآن باید بر اساس منابع صحیح تفسیر باشد؛ یعنی تفسیری معتبر است که بر اساس دلیل عقلی یا نقلی معتبر و یا آیات محکم خود قرآن بیان شود، والا اگر تفسیر بر اساس نظر شخصی و بدون مراجعه به منابع معتبر باشد، همان تفسیر به رأی است که بیانش گذشت.

فرآوری: آمنه اسفندیاری

بخش قرآن تبیان       

منابع:

سایت اسلام کوئیست

سایت راسخون

سایت اندیشه قم

مطالب مرتبط:

پاسخ به دو پرسش مهم

معرفی کتاب"روش شناسی تفسیر قرآن"

قواعد فهم قرآن

فراسوی ترجمه