تبیان، دستیار زندگی
همه انسانها در تمام دورانها برای رسیدن به کمال مطلوب احتیاج به واعظ و مربی دارند اما مربی نیز باید با علم فلسفه اخلاق و كلیات روانشناسی اسلامی آشنا باشد، باید كتابهای تربیتی و اخلاقی اسلامی را بخوبی بشناسد و با سبكهای متفاوت عالمان اخلاق در طول تاریخ اسل
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

روش های تألیف کتب اخلاقی اندیشمندان اسلامی


همه انسانها در تمام دورانها برای رسیدن به کمال مطلوب احتیاج به واعظ و مربی دارند اما مربی نیز باید با علم فلسفه اخلاق و كلیات روانشناسی اسلامی آشنا باشد، باید كتابهای تربیتی و اخلاقی اسلامی را بخوبی بشناسد و با سبكهای متفاوت عالمان اخلاق در طول تاریخ اسلام بیگانه نباشد.
کتاب

چنانچه اندیشمندان مسلمان اخلاق، كتاب های اخلاقی خویش را به شیوه های مختلفی تالیف كرده اند. برخی از آنها سعی كرده اند با شناخت انسان از طریق حكمت و فلسفه، كمال او را شناسایی كنند و پس از آن راه های رسیدن به آن كمالات را نشان دهند و برخی دیگر راههای دیگری را مدنظر گرفته اند که در ذیل به آن پرداخته می شود.

روش های تالیف کتب اخلاقی

1ـ روش فلسفی: روش این دسته از نویسندگان، روش فلسفی است؛ یعنی راه تشخیص درستی قضایایی كه در این آثار آمده است روش قیاسی و فلسفی است. اگر بخواهیم این گونه آثار را بررسی كنیم و درستی و نادرستی مطالب آن را تشخیص دهیم باید از روش عقلی و فلسفی استفاده كنیم. این كتب، به تحلیل عقلانى برخى مفاهیم مهم اخلاق، همچون خیر و سعادت، و نیز تبیین مسائل مربوط به نفس و ابعاد و قواى آن و تحلیل عقلانى گزاره‏هاى اخلاقى و ... مى‏پردازد. از این نمونه كتاب ها می توان به «تهذیب الاخلاق و طهاره الاعراق» نوشته ابن مسكویه و «اخلاق ناصری» اثر خواجه نصیرالدین طوسی اشاره كرد.

در کتاب‌هایی که با محوریت عقل نوشته شده تکیه بر ویژگی «اعتدال» و اصول چهارگانه «عفت، شجاعت، حکمت و عدالت» است. توضیح اینکه اخلاق آدمى اگر چه در ظاهر و از نظر عدد، بسیار است، ولى منشأ همه این خُلق‌ها سه نیروى (قوه) عمومى است که در انسان وجود دارد. این قواى سه‏گانه عبارت است از «قوه شهویه»، «قوه غضبیه» و «قوه نُطقیه فکریه» و اگر این سه قوه در حد اعتدال قرار بگیرند موجب می گردند که سه قوه عفت، شجاعت و حکمت در فرد جمع شود، و در نهایت ملکه چهارمى پدید می‌آید که خاصیتی متفاوت از خاصیت این سه قوه را دارد که نام این ملکه «عدالت» است.

از ویژگی‌های این شیوه (اخلاق عقلی و فیلسوفانه)، داشتن نظم منطقی و عقلی و ارائه مباحث به صورت فنی، علمی و تخصصی است که البته برای عموم مردم، کمتر قابل استفاده است مگر اینکه به صورت تلفیقی با روایات ارائه شود.

روش فلسفی، روش عرفانی، نقلی و تلفیقی نگاشته شده اند که هر یك از روش های مذكور، ویژگی ها و مزایای خود را دارند و انسانها نیز از نظر سلیقه، استعداد و تحصیلات متفاوت هستند و ممکن است برای فردی، روش عقلی، بهتر از روش نقلیِ صرف، نتیجه دهد و چه بسا برای شخصی دیگر، روش نقلی و عرفانی بیشتر از روش نقلی و عقلی، نتیجه دهد. پس نمی توان به طور قطع یک روش را بر دیگر روشها برگزید

2ـ روش عرفانی: دسته ای دیگر از آثار اخلاقی، از روش عرفانی پیروی می كنند. در این گونه اثار، دیدگاه عارفان درباره انسان و جهان مبنای كار است.این متون به تبیین مراحل سیر روحانى انسان و رده‏بندى منازل سلوك، و گزارش احوال انسان كامل پس از سلوك و ... مى‏پردازد. در این مسیر، حرکت قلبی، درونی و مجاهدت و عمل ضروری است و تنها به حرکت فکری و عقلی بسنده نشده است؛ بلکه فراتر از عقل و سلوک عقلی با تزکیه و سلوک باطنی و درونی خویشتن را می سازد. برخی كتاب های اخلاقی نیز در این دسته قرار می گیرند مانند: «منازل السائرین» و «صد میدان» اثر خواجه عبداللَّه انصاری و «اوصاف الاشراف» نوشته خواجه نصیر الدین طوسی.

3ـ روش نقلی: دسته دیگری از آثار اخلاقی، از روش نقلی پیروی كرده اند نویسندگان این آثار به جای طرح بحث های فلسفی یا عرفانی به قرآن و روایات معصومین رجوع كرده اند در این آثار آیات و روایاتی كه درباره موضوعات اخلاقی است دسته بندی و تنظیم شده اند. به این ترتیب این گونه آثار را باید در درجه اول نوعی كتاب روایی و در درجه بعد نوعی تفسیر و شرح احادیث بدانیم.

کتب مبتنی بر روایات در حوزه اخلاق چند ویژگی برجسته دارند:

1- از زبان اسوه های اخلاقی مانند معصومان - که از هر جهت کامل هستند- مطرح و در جهت تحکیم مبانی ارزشی ارائه شده اند.

2- معانی بسیار شگرف در الفاظی کوتاه، نغز و پرمغز ودر عین حال فصیح و بلیغ بیان شده اند.

3- تکیه بیشتر بر فضایل اخلاقی.

4- بهره وری از انگیزه های حقیقی مانند: ثواب و خرسندی الاهی در روی آوری به اعمال نیک و قهر و عذاب الاهی در ارتکاب به گناهان، یعنی «معاد باوری» در اکتساب فضایل اخلاقی و اجتناب از رذایل اخلاقی که در عینی کردن اخلاق اسلامی و کاربرد ارزش های اسلامی و تربیت دینی بسیار مۆثرند.

روش این آثار نقلی است و برای تشخیص درستی مطالب آنها نیز باید درستی اسناد روایات را بررسی كرد و آن گاه درباره تفسیر آیات و دلالت روایات وارد در این كتاب ها به داوری پرداخت. كتاب هایی همچون: «محجه البیضاء» اثر فیض كاشانی «ارشاد القلوب» نوشته دیلمی و «اخلاق محتشمی» از خواجه نصیرالدین طوسی از این قبیل هستند.

بهره وری از انگیزه های حقیقی مانند: ثواب و خرسندی الاهی در روی آوری به اعمال نیک و قهر و عذاب الاهی در ارتکاب به گناهان، یعنی «معاد باوری» در اکتساب فضایل اخلاقی و اجتناب از رذایل اخلاقی که در عینی کردن اخلاق اسلامی و کاربرد ارزش های اسلامی و تربیت دینی بسیار مۆثرند

4ـ روش تلفیقی: برخی از کتاب‌های اخلاقی‌ به روش ترکیبی و تلفیقی نگاشته شده است یعنی نویسندگان آن کتاب‌ها تلاش کرده‌اند با تلفیق نقل با شهود یا نقل با عقل یا نقل با عقل و شهود (روایی- فلسفی، روایی– عرفانی، روایی- فلسفی- عرفانی) مطالب اخلاقی را ارائه نمایند. کتابهایی چون «احیاء العلوم‌الدین» نوشته ابوحامد محمد غزالی ،«محجـة ‌البیضاء فی تهذیب الاحیاء» نوشته محسن فیض کاشانی،کتاب «جامع‌السعادات» نوشته علامه محمد مهدی نراقی و کتاب «معراج السعادة» نوشته مولی احمد نراقی از این دست کتب هستند. برای ان كه از مزایای همه این روش ها برخوردار شویم بهترین شیوه این است كه در تشخیص وظایف اخلاقی خویش به همه این منابع مراجعه كنیم. به ویژه با توجه به غنی بودن مجامع روایی از احادیث اخلاقی و با توجه به این كه معصومین سرچشمه های دانش و هادیان امت به سعادت دنیا و آخرت هستند. استفاده از راهنمایی های ایشان بسیار مغتنم و غفلت از رهنمودهای ایشان خسرانی بزرگ و كفران نعمت است.

کلام آخر:

کتب اخلاقی به روشهای گوناگونی چون: روش فلسفی، روش عرفانی، نقلی و تلفیقی نگاشته شده اند که هر یك از روش های مذكور، ویژگی ها و مزایای خود را دارند و انسانها نیز از نظر سلیقه ، استعداد و تحصیلات متفاوت هستند و ممکن است برای فردی، روش عقلی، بهتر از روش نقلیِ صرف، نتیجه دهد و چه بسا برای شخصی دیگر، روش نقلی و عرفانی بیشتر از روش نقلی و عقلی، نتیجه دهد. پس نمی توان به طور قطع یک روش را بر دیگر روشها برگزید.

زهرا انصاری نسب              

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان


منابع:

گذری ‎‎بر منابع ‎و مسلک‌های‎ا‎خلاقی‎‎اسلامی، محمدجواد رودگر، کتاب نقد، شماره20

سبک و سیاق کتابهای اخلاقی،علی مختاری، مبلغان، مهر و آبان 1382، شماره 46

آشنایی با علم اخلاق و تربیت اسلامی، حجت‌الاسلام وحید واحدجوان

سایت حوزه

سایت اندیشه قم

مطالب مرتبط:

اسرار الصلواة

آیین رستگاری(معرفی کتاب)

رهنمودهای عرفانی به زبان ساده و خودمانی(معرفی کتاب)

اخلاق در عصر مدرن معرفی کتاب

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.