محمد زمان، از نگارگری تا مدرنیسم

به طور کلی ، در قرن یازدهم هجری/هفدهم میلادی، تداوم رفت و آمد میان نقاشان ایرانی و هلندی الگوهای جدیدی را رواج داد که تاثیر تعیین کننده ای بر نقاشان معتبر قرن دوازدهم هجری قمری ، چون شیخ عباسی، محمد زمان و پسرش محمد علی و علینقی بیک جبه دار، گذاشت.¹

طبق نظر تدادی از پژوهشگران، سبک تمام عیار اروپایی از زمان دیدار محمد زمان از ایتالیا در اوایل حکومت شاه عباس دوم آغاز می شود. اینکه او درسهایش را به خوبی فرا گرفته یا خیر، می توان از نقاشیهایی قضاوت کرد که او در سال 1085هـ.ق به دو نسخه خطی سلطنتی صفوی اضافه کرده است. (خمسه نظامی موزه بریتانیا و شاهنامه چستربیتی)

سه نگاره ای که او به نسخه خمسه نظامی طهماسبی (موجود در موزه بریتانیا) افزوده است عبارتند از:

" بهرام گور در حال کشتن اژدها"، " فتنه گاو بر دوش در برابر بهرام گور" و "بزم بهرام گور و شاهدخت هندی". احتمال دارد نگاره "دیدار مجنون و پدرش در بیابان" نیز به منظور الصاق به همین نسخه تصویر شده باشد.² در نگاره "بهرام گور در حال کشتن اژدها" (تصویر5)خود شاه تهماسب تصویر شده که به جای بهرام گور با اژدها می جنگد.³

یکی از نگاره های او برای نسخه شاهنامه فردوسی مجموعه چستربیتی ، نگاره "تولد رستم" است. ⁴ او با تعدادی نگاره که نشان دهنده سبک غربگراست در شاهنامه موزه هنری متروپلیتن نیویورک مشارکت داشته است. به طور کلی دو یا سه نگاره او با سبک غربی، به همراه آثاری از معین، موجب اعتلای کیفی این نسخ شده اند.⁵

در نگاره مجزای "شاهزاده سوار به همراه ندیمه و خدمه"(تصویر 3) منسوب به محمد زمان در برخی قسمت ها، به ویژه شلوار آبی خدمه ی صُراحی به دست، سایه روشن کاری به حدی است که حتی ساختار اندام زیر لباس نمایان است.  گونه های گلگون و سایه های حدقه چشم نیز تلاشی در جهت سه بعدنمایی است⁶.

به طور کلی محمد زمان نگاگری دقیق و مهارت پیشه بود که سبک دو بعدی را وانهاد و در منظره سازیهای خویش از خطوط مرزی پیکربندی شده و حجم نمایی اروپایی بهره گرفت.⁷

محمد زمان به سبب مهارتش موقعیتی ممتاز در کارگاه سلطنتی به دست آورد و سفارشهای مختلف از مصورسازی نسخه ها تا بازنگاری آثار اروپایی به او داده شد.

تعدادی تصویر کتاب، تک نگاره، آبرنگ و قلمدان لاکی از او بر جا مانده است که برخی از آنها رقم "یا صاحب الزمان" دارند⁸ نظیر نگاره تصویر 2. برای هنرمندانی نظیر محمد زمان و دیگر هم قطارانش شیخ عباسی ، نقاشی و آثار چاپی اروپایی آغازی برای ایجاد سبکی جدید در نقاشی ایران بود.

محمد زمان نامدارترین نقاش در این زمره است، محتملا او با دقت در آثار تصویری اروپایی و هندی و حتی از طریق رونگاری این گونه تصاویر توانسته است مسائل فنی مورد علاقه خود را حل کند.⁹

در واقع هنرمندانی نظیر محمد زمان احساس می کردند که مکتب رضا عباسی جایی برای ابتکار عمل و نوآوری باقی نگذاشته است و مانند گذشته برای الهام به سرچشمه های دیگری توجه کردند. تفاوت این بار در این بود که سرچشمه الهام نه چین بلکه اروپا بود. ¹⁰

از شاگردان محمد زمان می توان به پسرش محمدعلی و رهرروان دیگری نظیر علی قلی جبه دار ، شیخ عباسی و پسر او علینقی و علی اشرف اشاره کرد.

در کل محمد زمان، در شیوه و اسلوب نقاشی ایرانی تغییری مهم ایجاد کرد. کار او از این جنبه هم اهمیت دارد که سرمشقی برای بسیاری از نقاشان بعدی به وجود آورد¹¹.

روز مرگ محمد زمان را فرزندش تاریخ 1112هـ.ق بیان می کند.¹²

پی نوشت:

1- دلایل و روند تاثیرپذیری نقاشی جوامع اسلامی از هنر غرب، ص16

2- نقاشی ایران از دیرباز تا امروز،ص141

3- نقاشی ایران، ص150

4- سیر و صور نقاشی ایران، ص 141

5- تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی:نگارگری، ص152

6- نقاشی ایران، ص115-114

7- سیر و وصور نقاشی ایران، ص141

8- نقاشی ایرانی، ص115

9- نقاشی ایران از دیرباز تا امروز،ص141

10- نقاشی ایرانی، ص115

11- نقاشی ایران از دیرباز تا امروز،ص141

12- Persian Painting ,p149

سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان

دلایل و روند تاثیرپذیری نقاشی جوامع اسلامی از هنر غرب،آیدین آغداشلو،  مجله سایه طوبی

نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، روئین پاکباز

تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی:نگارگری، زهرا رهنورد

سیر تاریخ نقاشی ایران، ویلکنسون بینیون، ترجمه محمد ایرانمنش

سیر و صور نقاشی ایران، آرتور آپهام پوپ، ترجمه یعقوب آژند

نقاشی ایرانی، شیلار کن بای، ترجمه مهدی حسینی

Persian Painting in the Eighteenth Century, Diba Layla S

مطالب مرتبط

تاثیر هنر غربی و تخریب هنر ایرانی

نقاشی در دوره آل جلایر

سلطان محمد نقاش