تفسیر قرآن به قرآن و تفسیرالاثری چیست؟
روش تفسیر قرآن به قرآن ریشه در آغازین روزهای نزول وحی و پیدایش تفسیر دارد؛ به گونه‌ای که نخستین نمودها و تجلیّات تفسیر و تبیین مفاهیم قرآن که توسّط معصومان (علیهم السلام) صورت گرفت، در قالب روش تفسیری «قرآن به قرآن» بوده است.
تفسیر قرآن به قرآن از چه زمانی آغاز شد؟
ردیابی پیشینه تفسیر قرآن به قرآن، از رهگذر تاریخ‌شناسی تفسیرهای کهن و نمونه‌شناسی تفاسیر معصومان (علیهم السلام) این حقیقت را آشکار می‌سازد که این روش تفسیری، ریشه در آغازین روزهای نزول وحی و پیدایش تفسیر دارد و اساساً سنگ بنیادین آن به دست مبارک شخص پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و سپس امامان معصوم (علیهم السلام) استوار گردیده، به گونه‌ای که نخستین نمودها و تجلیّات تفسیر و تبیین مفاهیم قرآن که توسّط معصومان (علیهم السلام) صورت گرفت، در قالب روش تفسیری «قرآن به قرآن» بوده است.
قبل از ذکر نمونه‌های عینی از این نوع تفسیر در کلمات معصومان (علیهم السلام)؛ به گوشه‌ای از گفتار آنان و برخی از مفسران در این‌باره اشاره می‌شود.
از پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله) در منابع اهل سنت نقل شده است: همانا قرآن برخی [از آیاتش] برخی دیگر را تصدیق [و تأیید] می‌کند. (کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، ج 1، ص 619، ح 2861)
امیر المۆمنین علی (علیه السلام) نیز فرمود: «قرآن، کتاب خداوند است که با آن می‌بینید [حقایق را] و به کمک آن سخن [حق] می‌گویید و می‌شنوید و بعضى از آیات آن بعضى دیگر را توضیح می‌دهند و بعضى از آن به [تفسیر و تأویل] بعضى دیگر گواهى می‌دهند». (نهج البلاغه صالح، صبحی، خطبه 133، ص 192)
همچنین، علّامه طباطبائی (ره)، که تفسیرش به عنوان نمونه‌ای روشن از تفسیر قرآن به قرآن شناخته شده است، بر این باور است که اساس و بنیان تفسیر معصومان (علیهم السلام) را تفسیر قرآن به قرآن شکل داده و این روش، شیوه رایج تفسیر آنان است، ایشان می‌گوید: «پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم السلام)، روششان در تعلیم و تفسیر قرآن کریم – به‌طورى که از احادیث تفسیرى آنان بر می‌آید- همین روش ]تفسیر قرآن به قرآن[ است که ما بیان کردیم». (المیزان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 12)
ایشان معتقدند که حجم انبوهی از روایات تفسیری معصومان (علیهم السلام) از نوع استدلال به یک آیه برای توضیح آیه‌ای دیگر و یا استشهاد به مفهوم یک آیه برای آشکار شدن معنای آیه دیگر است، و این همان تفسیر قرآن به قرآن است. (المیزان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 12)
بنابر این؛ روش یاد شده، افزون بر آن‌که از سوی پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت گرامیش مورد تأکید قرار گرفته و شایستگان و قرآن دوستان را بدان ترغیب و تشویق نموده‌اند، بارها توسّط ایشان به اجرا درآمده، به گونه‌ای که هم اکنون نمونه‌هایی از آن در میراث تفسیریشان شاهد هستیم:
نمونه اوّل: از امام علی (علیه السلام) روایت شده است (کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج 2، ص 140) که در تفسیر واژه «الظّالمین» در آیه «لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» (بقره، 124) فرموده است «أى المشرکین»، و دلیل تفسیر و ترجمه «ظالمین» به «مشرکین» را به کمک آیه دیگری از قرآن چنین فرمود: «لأنّه سمّى الشّرک ظلماً بقوله إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ»؛ یعنی، تفسیر ظالمین به مشرکین از آن جهت است که «خداوند متعال خود در آیه «إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ»، (لقمان، 13) شرک را ظلم خوانده است.
نمونه دوم: از امام رضا (علیه السلام) درباره معنای «ختم بر قلوب» در آیه «خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ ...» (بقره، 7) پرسیده شده و امام (علیه السلام) در پاسخ به آن، با یادآوری آیه‌ای دیگر، فرمود: «ختم بر قلوب کفار، به معناى آن است که، به دلیل کفرورزى و انکار کافران، گویى بر دل‌هاى آنان مُهرى زده شده و بسته شده است، به گونه‌اى که ایمان به خداوند، به دل‌هایشان راه ندارد خداوند می‌فرماید: بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ فَلا یُۆْمِنُونَ إِلَّا قَلِیلا (نساء، 155)». (کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج 1، ص 153)
چنان‌که می‌بینیم، امام رضا (علیه السلام) این معنا و تفسیر را به کمک آیه 155 سوره مبارکه «نساء» بیان فرمودند، در این تفسیر، گرچه معنای واژگان آیه، یعنی؛ «ختم، قلوب، کفار و ...» روشن است و نیازی به توضیح و تفسیر ندارند ولی چنان‌که پیدا است، آنچه برای پرسش کننده روشن نبوده، تعبیر و اصطلاح «ختم بر قلوب» بوده است، که امام (علیه السلام) به کمک قرآن و به خوبی، معنای آن‌را تبیین فرمود.
بنابر این، می‌توان ریشه‌های تفسیر قرآن به قرآن را در کلام معصومان (علیهم السلام) به خوبی مشاهده کرد.
معنای تفسیرالاثری چیست؟ لطفاً دو نوع تفسیرالاثری معرفی کنید؟
مقصود از تفسیر اثری (روایی) تفسیری است که نویسنده آن در تفسیر قرآن، از روایات رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) که به ما رسیده است، استفاده می کند.
برخی از تفاسیری که به صورت روایی نگاشته شده است عبارت است از:
1. البرهان فی تفسیر القرآن (بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن)
2. تفسیر نور الثقلین (عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین)
(شایان ذکر است، برای اطلاع از روش های مختلف تفسیری (روایی، ادبی، فقهی، عرفانی...) که مفسران از آن بهره برده اند، می توانید از نرم افزار جامع التفاسیر تولید مرکز تحقیقات اسلامی (نور) استفاده نمایید.)
فرآوری: آمنه اسفندیاری
بخش قرآن تبیان
منابع:
سایت اسلام کوئیست
کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج 1
المیزان فی تفسیر القرآن، ج 1
نهج البلاغه صالح، صبحی، خطبه 133
