مجسمه های سفالی و لعابی سلجوقی

در طول 5 هجری، با شروع حکومت ترکان سلجوقی، زمینه های سیاسی، اجتماعی، عقیدتی و فرهنگی برای ایجاد کارگاه های هنری گشوده شد و بار دیگر هنر و فرهنگ رونق یافت، رونقی که این بار نه کاملا بر مبنای هنر عربی بود و نه کاملا بیگانه با آن، بلکه به دنبال تلفیق هوشمندانه و استادانه با هنرهای کهن پیش از اسلام با مبانی حاکم بر هنر اسلامی بود.

در چنین فضایی، جا برای هنر مجسمه سازی نیز گشوده شد. در این نوشتار به معرفی برخی از آثار مجسمه سازی بدست آمده از دوره سلجوقی خواهیم پرداخت که هر چند نادر، کوچک و تا حدی ساده تجسم شده اند اما دارای اهمیت زیادی هستند، چرا که با وجود منع اولیه در احکام اسلامی مبنی بر دوری از ساخت مجسمه –که البته تنها به دلیل دوری از رواج بت پرستی صادر شده بود- مجدد به آثاری بر می خوریم که در حوزه هنر مجسمه سازی و پیکرتراشی قرار می گیرند.

هرچند اغلب مجسمه های بدست آمده در این دوره مجسمه های گچی است اما علاوه بر مجسمه های گچی ، تعدادی مجسمه سرامیکی با موضوع انسان و حیوان از دوران سلجوقی و دیرتر نیز بدست آمده است.

کوزه گران و ظرف سازان که شغل اصلی آن ها تهیه ظرف های غذاخوری و نوشیدنی بود نیز سهم مهمی در احیای مجسمه سازی ایران ایفا کردند.

ماده اولیه کار آن ها یعنی گِل، ماده ایده آلی برای به وجود آوردن حجم و فرم بود. از این رو آنها گاهی فرمی از حیوان یا انسان می ساختند و پس از پخت، آن را لعاب می دادند.

تعداد مجسمه های لعابی و سفالی از قرن یازدهم میلادی (5 هجری قمری) به بعد بسیار زیاد است. اکثر این مجسمه ها کوچک اند، اما مجسمه های نسبتا بزرگ هم از آن دوران باقی مانده است.

از انبوه مجسمه های حیوانی این زمان ، چند مجسمه بر گزیده ایم، از جمله :

یک عقاب یا شاهین (تصویر 1) که اکنون در موزه متروپلیتن است.

مجسمه قابل ذکر دیگر(تصویر2) پرنده ای است با سر آدمی که همه جای آن به جز صورت، به شیوه گروهی از سرامیک ها (گروه طلایی) نقش اندازی شده است.

مجسمه قابل ذکر دیگر مجسمه میمونی است در حال نشسته (تصویر 3) که اکنون در موزه هنرهای اسلامی قطر است.

اما مهم ترین آن ها (تصویر4) مردی نشسته را نشان می دهد . روی کلاه مرد نوشته هایی است که او را سلطان "طغرل" می نامد.

نام طغرل در سلسله سلجوقی، که بیش از دو قرن (429-700هـق) در ایران حکومت کردند، نامی آشنا ست.

طغرل علاوه بر بنیان گذاری آن سلسله، پس از شکست غزنویان، سلسله سلجوقی را تاسیس کرد که شامل چند پادشاه دیگر سلجوقی نیز می شود.

مجسمه مذکور به احتمال زیاد از طغرل های متاخر دوران سلجوقی است. این مجسمه که 5/41 سانتی متر ارتفاع دارد، در کاشان ساخته شده است.

سازنده اثر ضمن پرهیز از برجستگی های بدن و صورتف آن را با اسلوب کوزه ساخته و جزئیات صورت و شکل دست را بر آن طرح کرده و به جای چین و چروک های لباس ، آن را نقش اندازی کرده است. اسلوب ساخت این اثر به طریق نقاشی (زیر رنگی) بر سفال است.

مجسمه مزبور هم اکنون در مجموعه خصوصی دیوید خلیلی در لندن نگهداری می شود.

تاریخ مچسمه سازی در ایران/ پرویز تناولی

هنر ایران/ رمان گریشمن

شاهکارهای هنر ایران/ آرتور آپهام پوپ

هنرهای ایران/ دبلیو فریه

مطالب مرتبط

نقاشی ایران در دوره سلجوقی

هنر اسلامی و سیاست

پیکرتراشی و نقش برجسته