امامت در زیدیه!
مهم‌ترین وجه تمایز شیعه امامیه با شیعه زیدیه، مبحث امامت است. زیدیان تعریفی خاص از مسئله امامت داشته و ویژگی‌هایی متفاوت از شیعه اثنا عشریه در این زمینه دارند. در این مجال به بیان و بررسی برخی از مهم‌ترین افکار زیدیه در این موضوع پرداخته می‌شود.
بررسی برخی از مهم‌ترین مفاهیم امامت در زیدیه
عصمت
زیدیان معتقد به عصمت همه ائمه(علیهم السلام) نیستند. در نظر آن‌ها اهل کساء ـ پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) ـ معصوم هستند. در دیدگاه آنان عصمت از عمل اشخاص نشئت می‌گیرد، از این رو نمی‌تواند ملاک برتری باشد. امام در دیدگاه آنان از روش استدلالی سخن می‌گوید که ربطی به عصمت ندارد. آنان چون فرق اسلامی معتقدند باب وحی بعد از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بسته است از این رو بعد از رسول الله (صلی الله علیه و آله)؛ قرآن، عترت، استقراء نصوص و درک احکام امور جدید از راه تفحص در مدارک، تنها ملجأ بشر است.
زیدیان برای نفی عصمت ائمه(علیهم السلام) دلائل زیر را ارائه کرده‌اند:
1ـ اگر نصب امام معصوم بر خدا واجب بود چرا خداوند پس از امام حسین (علیه السلام) امام معصومی نصب نکرد؟! پس معصوم بودن امام واجب نیست.
2ـ حقیقت امام یا ثبوتی است ـ حکمش برای غیر شرعا نافذ است ـ یا عدمی است ـ با وجود امام، فرد دیگری به لحاظ شرعی حق ریاست ندارد ـ . اگر امامت متوقف بر عصمت باشد، به اعتبار حقیقت ثبوتی است، حال آنکه حکم امیر و قاضی شرعا برای غیر نافذ است، در صورتی که آن‌ها معصوم نیستند. پس عصمت لازمه نفوذ حکم شرعی بر غیر نیست.
3ـ لازمه جواز امامت مفضول و نفی وصایتی بودن امامت، نفی عصمت است.
4ـ نزول وحی بر نبی دلیل عصمت اوست. ائمه از این موهبت بهره‌ای ندارند. در نتیجه مرتکب خطا می‌شوند، به این سبب چنین استنادی به ائمه صحیح نیست. پس آن‌ها معصوم نیستند.
البته باید این نکته را مدنظر داشت که برخی از زیدیان وجوب عصمت برای امام را می‌پذیرند و معتقدند اگر امام معصوم نباشد بر خدا واجب است که حقیقت او را به ما نشان دهد تا بر خطا و فسق او آگاه شویم و الا ضرورتی برای اطاعت از امام وجود ندارد.
لازم به ذکر است برخی مورخان ادعا نموده‌اند قول به عدم عصمت ائمه (علیهم السلام) نشئت‌گرفته از دیدگاه خود زید بن علی (علیهما السلام) است. لکن در این زمینه باید بیان داشت که این قول، نظر برخی از زیدیان است که سعی کرده‌اند زید (علیه السلام) را عامی مذهب جلوه دهند. در نتیجه همان طور که اهل سنت عصمت را نمی‌پذیرند، زید (علیه السلام) نیز آن را نفی می‌نماید. در حالی که زید پرورش‌یافته مکتب اهل بیت (علیهم السلام) بوده و در دامان صادقین (علیهم السلام) رشد کرده است و در شیعه بودن وی شکی نیست. این‌گونه از اقوال، سخنانی است که بعدها به این عالم والا مقام شیعه و مجاهد راه حق نسبت داده‌اند.
عترت
از نظر برخی زیدیان، امامیه در مسئله عترت با اجماع مخالفت کرده‌اند، زیرا امامت را در یک شاخه از عترت منحصر نموده و آن را برای سایر عترت جایز نمی‌دانند و در هر عصر امامت را به فردی از همین نسل خاص محدود کرده‌اند. اما از نظر زیدیه امامت برای همه عترت جایز است و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آن را به برخی از عترت اختصاص ندادند.
چگونگی امامت امام علی(علیه السلام)
برخی عالمان زیدیه در مورد اثبات امامت امام علی (علیه السلام) می‌گویند علی (علیه السلام) اگر چه از عترت نیستند، ولی با نصوص روز غدیر که مورد اجماع است، حسابش از سایر عترت و اقربا جدا می‌شود.
این بر خلاف دیدگاه امامیه است که حضرت علی (علیه السلام) را در شمار عترت می‌دانند. زیرا از نظر لغت عمو و پسر عمو، جزء عترت هستند.
حکم تقیه
یکی از اشکالاتی که زیدیان بر امامیه گرفته‌اند این است که چرا ائمه شیعه از مسترشدین خود مستتر و پنهان هستند. اگر دلیل آن تقیه بر نفس است، باید تقیه برای مسترشدین و مأمومین جایزتر باشد و نباید به امام خود مراجعه کنند که رجوع به او مخالف تقیه است.
خروج دو امام در یک زمان و دو مکان متفاوت
یکی از اموری که زیدیان بدان معتقدند جواز دو امام در دو منطقه مختلف، و لو اینکه با هم معارض باشند است. در این صورت اطاعت هر دو واجب است. به بیان دیگر تعدد ائمه را جائز دانسته و می‌گویند در صورتی که دو امام از همه جهات مساوی بودند، امام تبدیل به مأموم می‌شود و الا در صورت وجود دو امام باید رعایت افضل، امتن رایا، احزم امرا و ... را نمود. همچنین اگر دو امام در دو نقطه، فتوای مخالف هم دهند هر دو مصاب هستند.
امامت مفضول
از دیگر اعتقاداتی که زیدیه در باب امامت دارند آن است که معتقدند برخی شرایط سبب می‌گردد فرد افضل بر کرسی امامت قرار نگیرد و مفضول بر این منصب قرار داده شود. موارد برتری و فضل نزد آنان چهار مورد است:
ـ پیشی گرفتن در اسلام
ـ زهد و پاسایی در دنیا، پارساترین افراد در دنیا را کسی می‌دانند که رغبت بیشتری به آخرت داشته باشد.
ـ فقه در دین
ـ حرکت با شمشیر
اگر کسی این چهار صفت را در کنار یکدیگر داشته باشد فضل و برتری خواهد داشت.
زیدیه در مقابل امامت فاضل به امامت مفضول قائل شدهاند و می گویند با وجود شخص فاضل تعیین شخص مفضول به امامت جایز است، به همین دلیل با بودن حضرت على (علیه السلام) كه فاضلتر از دیگر صحابه بود، ابوبكر و عثمان را كه نسبت به آن حضرت مفضول بودند امام مىدانستند و مىگفتند: امامت مفضول بنابر مصالحى جایز است.
بیشتر معتزله، زیدى مذهب بودند، از این جهت غالب ایشان قایل به امامت مفضول شدند. از جمله ایشان ابن ابى الحدید صاحب شرح نهج البلاغه است كه در سرآغاز آن گوید: "الحمد للّه الذی ... قدّم المفضول على الافضل لمصلحة اقتضاها التكلیف"، "سپاس خداى را كه برترى داد مفضول را بر افضل، به جهت مصلحتى كه تكلیف بندگان اقتضاى آن را داشت".
رجعت
خوارج، مرجئه، حشویه و زیدیه بر خلاف امامیه و کیسانیه منکر قول به رجعت هستند. زیدیه این قول خود را منسوب به زید (علیه السلام) دانسته و می‌گویند: "امام زید مهدویت و غیبت را نفی نموده، قائل به رجعت نیست، زیرا رجعت آن‌گونه که امامیه و کیسانیه معتقدند، لازمه‌اش اعتقاد به وجود مهدی و غیبت اوست. حال آنکه امام زید معتقد به غیبت نبوده، در نظرش مهدی به معنای معهود نزد امامیه وجود ندارد چون لازمه‌اش باور به مستور بودن امام است در حالی که دعوت به خود نیز می‌کند. در تفکر امام زید، امام مکتوم و مخفی نداریم. امام باید حکم کند و به خود دعوت نماید؛ حتی برای یاری خودش قیام کند و با مخالفین مبارزه نماید. از سویی امامت مفضول نیز مشروط به رضایت مردم از او و وجود مصلحتی در امامتش است".
شایان ذکر است مدتی بعد از زید (علیه السلام)، عده‌ای چون جارودیه، سلیمانیه، صالحیه و یعقوبیه سخن زید را تحریف کردند، خلافت شیخین را نفی کرده و قائل به رجعت شدند. به عنوان مثال جارودیه منتظر رجعت محمد بن عبد الله بن الحسن بن الحسن هستند.
نتیجه
مهم‌ترین وجه تمایز شیعه امامیه با شیعه زیدیه، مبحث امامت است. در این موضوع برخی موارد شایسته توجه بیشتر است. از جمله زیدیان معتقد به عصمت همه ائمه(علیهم السلام) نیستند. در نظر آن‌ها تنها اهل کسا ـ پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین(علیهم السلام) ـ معصوم هستند. از نظر زیدیه امامت برای همه عترت جایز است و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آن را به برخی از عترت اختصاص ندادند. برخی عالمان زیدیه نیز در مورد اثبات امامت امام علی (علیه السلام) می‌گویند علی (علیه السلام) اگر چه از عترت نبود، ولی با نصوص روز غدیر که مورد اجماع است، حسابش از سایر عترت و اقربا جدا می‌شود. یکی از اشکالاتی که زیدیان بر امامیه گرفته‌اند این است که چرا ائمه شیعه از مسترشدین خود مستتر و پنهان هستند و به تقیه روی آورده‌اند. زیدیان معتقد به جواز امامت دو امام در دو منطقه مختلف هستند، و لو اینکه با هم معارض باشند. زیدیه در مقابل امامت فاضل به امامت مفضول قائل شدهاند و گفته‌اند با وجود شخص فاضل تعیین شخص مفضول به امامت جایز است. خوارج، مرجئه، حشویه و زیدیه بر خلاف امامیه و کیسانیه منکر قول به رجعت هستند. علت انکار زیدیه آن است که مهدویت و غیبت را نفی نموده‌اند.
زینب مجلسی راد
بخش اعتقادات شیعه تبیان
منبع:
1 - الإمام زید بن علی المفتری علیه، صالح أحمد الخطیب، ص 231 تا 237.
2- تاریخ و عقاید زیدیه، مصطفی سلطانی، ص 288 تا 295.
3- ثورة زید بن علی، ناجی أحمد، ص 154.
4- فرهنگ فرق اسلامى، ص 67.
5 - مقاله "بررسی مفهوم امامت از دیدگاه دو فرقه امامیه و زیدیه"، سید احسان صادقیان.
6- مقاله "امامت از دیدگاه زیدیه و امامیه"، محمد شفق خواتی.
مطالب مرتبط:
چگونگی پیدایش و گسترش فرقه زیدیه
