آشنایی با آداب عید نوروز در تهران قدیم

چیدن سفره هفت سین، یکی از مهم‌ترین آداب استقبال سال نو بود که نچیدن آن، معادل با نگون‏بختی در سال جدید به شمار می‌آمد!

در قدیم، تقریباً تمام کارهای مربوط به عید نوروز، توسط اعضای خانواده انجام می‌شد که در بیشتر مواقع، همه در یک خانه زندگی می‌کردند و دست به دست هم داده، به خیاطی و خانه تکانی، خرید و پخت و پز می‌پرداختند، باغچه را صفا داده و گل‌کاری می‌کردند و خلاصه با آغاز سال نو، همه با احساس رضایت از نتیجه کوشش‌های خود، پذیرای مهمانان شده و خود به دیدار فامیل می‌رفتند و روزهای خوشی را در کنار یکدیگر می‌گذراندند.

عید نوروز برای کودکان، از حال و هوایی استثنایی برخوردار بود و اکثر آنان، تنها در همین زمان صاحب یک دست لباس نو می‌شدند و شاید یکی دو اسکناس تا نخورده در روز عید، عیدی می‌گرفتند و برای آن، هزار نقشه می‌کشیدند. ناگفته نماند که در بیشتر موارد، این اسکناس‌ها به جیب والدین می‌رفت و خرج گوشه‏ای از اجاره خانه یا یک مورد ضروری دیگری می‌شد که آن را به بعد موکول کرده بودند.

زیرا در این روزها، هیچ کس از خرج کردن پول کم نمی‌گذاشت و ضرب‌المثل «چو فردا شود فکر فردا کنیم» در این مواقع خیلی صدق می‌کرد! اما تمام این‌ها چیزی از لذت عیدی کم نمی‌کرد و بچه‌هایی هم که می‌دانستند قرار است عیدی نقد آن‌ها به مصارف دیگر برسد، با این ایده که کمک خرج پدر و مادر خود شده‌اند، به خود دلگرمی می‌داده و حتی بادی به غبغب می‌انداختند و احساس بزرگی می‌کردند.

پیشواز نوروز

عید نوروز و رخت نو:

از آغاز ماه اسفند، کم کم اندیشه عید نوروز، موجب شادی اغنیا و نگرانی فقرا می‌شد و در این میان، اوضاع کسبه بازار از همه بهتر بود و فصل رونق بازار، فرا رسیده بود. اولین کار، که زمان و دقت بیشتری لازم داشت، تهیه رخت و لباس نو بود. البسه کودکان، معمولاً از رنگ‌های شاد و زنده تهیه می‌شد که معمولاً توسط خانم‌های خانه دوخته می‌شد و کفش و کلاه، تنها مواردی بودند که از بازار خریداری می‌شدند.

خانم و آقا هم (در خانواده‏های متوسط) معمولاً به نو کردن چند تکه اصلی لباس خود که شامل چادر مشکی و چادر نماز، کفش و عبا بود می‌پرداختند و در صورت امکان، البسه دیگر را شسته و رفو می‏کردند، یقه‌ها را آهار می‌زدند و خلاصه برای سال نو، نو نوار می‌شدند.

عید نوروز و خانه تکانی

هر چند که تهیه لباس نو در بعضی از خانواده‏های بی‏بضاعت انجام نمی‌شد، ولی رسم خانه تکانی، فقیر و غنی نمی‌شناخت و برای انجام شدن آن، تمام وسایل خانه باید بیرون ریخته شده و تمام خانه شسته، جارو و گردگیری می‌شد و بعد تمام اسباب پس از تمیز شدن به داخل برده شده و چیده می‌شد.

در همین خانه تکانی‌ها، دو کار مهم انجام می‌گرفت، یکی دل کندن از لوازم و اسباب کهنه و شکسته بود که پس از یک یا چند سال کار کردن و تعمیر شدن، دیگر نفس‌های آخر را کشیده و تنها به درد دور انداختن می‌خورد و همچنین تغییر و تحول شکل چیدن اثاث منزل که با بیرون ریختن و دوباره چیدن، شکل تازه‏ای به خانه داده و موجب تنوع می‌شد.

خانه تکانی قبل از عید نوروز در آن روزها، وقت بسیاری می‌گرفت زیرا از تکاندن فرش و گلیم و قالی شروع می‌شد و با صیقل دادن لوازم فلزی، شستن پارچه‌ها (ملافه و پرده، روتشکی و پشتی‌ها و...)، شستن در و پنجره‌ها و ظرف و ظروف و دوده‏گیری از اتاق‌ها به پایان می‌رسید و بعد، همه چیز باید دوباره چیده می‌شد؛ تا سال بعد که روز از نو بود و روزی از نو.

عید نوروز و سبزه سبز کردن

سبزه عید از بیست روز تا ده روز مانده به عید، باید سبز می‌شد. به این ترتیب که خانم خانه به تعداد جمعیت خانواده، مشت مشت گندم یا عدس یا هر دانه سبز کردنی دیگر را برداشته و در ظرفی سفالی می‌ریخت، این کار باید طوری با دقت انجام می‌شد که از دستشان دانه‏ای به زمین نیفتد و در ضمن با هر مشت دانه باید برای سلامتی، خوشی، سعادت و گشایش بخت و مال آن شخص، دعا می‌کردند، سپس روی دانه‌ها را با آب نیم‏گرم پوشانده و در جایی نه گرم و نه سرد قرار می‌دادند و هر روز آب تازه بر رویش می‌ریختند تا جوانه بزنند.

این دانه‏های جوانه زده را در دستمال مرطوبی نگه می‌داشتند نا برگ‌های آن نیش بزند و بالا بیاید، سپس سبزه را در یک سینی یا بشقاب زیبا قرار داده، و هر روز آب می‌دادند تا سبز شده و برای هفت سین آماده شود، سپس آن را با روبانی قرمز و گل‌های پارچه‏ای تزیین کرده و سر سفره می‌گذاشتند.

خانم‌های باسلیقه، با تخم تره تیزک (شاهی) سبزه را سبز می‌کردند، و با دانه‏های شاهی که پس از خیس شدن لعاب پیدا می‌کند، روی پارچه‏ای جملاتی چون «سال نو مبارک» یا «یا مقلب القلوب و الابصار» را می‌نوشتند و سبزه خود را به این شکل سبز می‌کردند.

خوردنی‌های شب عید نوروز

سبزی پلو

یک شب مانده به تحویل سال، زمان خوردن سبزی پلو با کوکوی سبزی، سیر تازه و ماهی فرا می‌رسید. عقیده به پلوی سبزی‏دار این بود که می‌گفتند خوردن آن، دل را زنده، احشا را تازه، بدن را رطوبت مفید می‌بخشد و روح تازه به تن می‌دمد. با توجه به اینکه در تهران، سبزی تازه هنوز نرسیده بود و وسایل تندرو برای رساندن ماهی تازه به تهران موجود نبود، بیشتر تهرانی‌ها از سبزی خشک و ماهی دودی استفاده می‌کردند. سبزی تازه در گلخانه‌ها عمل می‌آمد و به قیمت گزافی فروخته می‌شد و تازه‏به‏دوران رسیده‌ها برای آنکه نشان بدهند سبزی و ماهی تازه استفاده کرده‌اند، آشغال سبزی و کله‏ماهی را کنار در خانه خود می‌گذاشتند!

از طرفی، بسیاری از افراد خیر در این شب، به یاری مستمندان شتافته و با بردن برنج، روغن، ماهی و تخم مرغ به در خانه آن‌ها، دلشان را شاد می‌کردند.

رشته پلو

شب سال نو، یعنی شب تحویل سال، وقت خوردن رشته پلو بود که خوردن آن آدابی داشت. رشته پلو که با رشته پلویی و همراه با خرما و کشمش سرخ کرده آماده می‌شود، غذایی است که نه تنها پر قوت و گرم‏کننده مزاج به شمار می‌آمد، بلکه خوردن آن موجب می‌شد که «سر رشته کار» تا آخر سال در دستشان باشد.

آداب تهیه و خوردن رشته پلو از این قرار بود: اگر مرد و سرپرست خانه دچار مشکلی در کار و کسب شده بود، بشقاب اول برای او کشیده می‌شد، اگر در خانه دختر بخت بسته‏ای بود، او باید زیر دیگ را روشن می‌کرد و موقع کشیدن، در دیگ را باز می‌کرد. رشته خشک کرده این پلو، برای رفع بی پولی داخل کیف قرار می‌گرفت.

دختر یا پسر بخت بسته در هنگام کشیدن پلو باید از منزل خارج می‌شد و بعد مادر یا مادر بزرگ او بشقابی از برنج برایش می‌کشید و پشت در برده و می‌پرسید کی هستی؟ و او جواب می‌داد باز کن، مادر در را باز می‌کرد و بشقاب را به دستش می‌داد، آن شخص باید دو لقمه پلو را همان بیرون می‌خورد و بعد به داخل می‌آمد تا بختش گشوده شود.

چراغ‌های شب عید

از اعتقادات دیگر شب سال نو این بود که باید شعله و نور در خانه زیاد باشد که این شامل اجاق یا منقل و چراغ‌ها بود که باید تا صبح روز دوم سال، روشن نگه داشته می‌شد، به طوری که باید با کمال دقت، نفت‏گیری می‌شد تا دود نزده و خاموش نشود. از طرفی، شیوه سوختن این چراغ‌ها، خود تعبیر و تفسیری داشت که شنیدن آن خالی از لطف نیست.

اگر چراغ‌ها از ابتدا تا انتها روشن و سالم باقی مانده بود، سالی پربرکت با دلخوشی و تندرستی در انتظار اهل خانه بود، اگر لوله چراغ‌ها دود زده می‌شد یا شمع درون آن‌ها به یکسو می‌افتاد، تاریکی و کدورت در زندگی رخنه می‌کرد، اگر خاموش می‌شد، مالی از دستشان می‌رفت یا امیدی به ناامیدی مبدل می‌شد و بدتر از همه اینکه، اگر لوله چراغ می‌شکست یا چراغ واژگون می‌شد، به معنای درگذشت کسی از نزدیکان یا زیر و رو شدن زندگی اهل خانه بود.

عید نوروز و  هفت سین

چیدن سفره هفت سین، یکی از مهم‌ترین آداب استقبال سال نو بود که نچیدن آن، معادل با نگون‏بختی در سال جدید به شمار می‌آمد. پارچه سفره هفت سین، معمولاً سفید و تمیز بود که هفت نوع خوردنی که با حرف سین آغاز می‌شد بر روی آن چیده می‌شد که شامل: سیر، سرکه، سماق، سمنو، سبزی، سنجد و سیب بود و با اشیا و مواد دیگر تکمیل می‌گشت.

اما آداب چیدن از این قرار بود که ابتدا سفره را در محل مناسبی در بالاترین قسمت اتاق پهن می‌کردند و یک جلد کتاب مقدس (با توجه به اینکه عید نوروز، عید ایرانیان است و مختص مسلمانان نیست، هر خانواده کتاب مقدس دین خود را بر سفره می‌گذاشت) در وسط سفره گذاشته، کاسه آب و یک گلاب پاش در دو طرف آن قرار داده، آیینه را در بالا و بشقابی آرد و نان بریده را در دو طرف آب و گلاب قرار داده و چهار گوشه سفره را با چهار شمعدان روشن می‌کردند که نشانه رحمت، گشاده دستی، روشنایی و خیر و برکت بود.

مواد هفت سین نیز بر روی سفره قرار داده می‌شد که نشان از برکت، سلامتی، زایش، زیبایی و شادابی داشتند. اسفند برای رفع چشم‏زخم و شیرینی برای شیرین کامی بر سر سفره آورده می‌شد. یک کاسه آب که نارنجی در آن انداخته بودند هم جزو ضروریات سفره بود، زیرا نام نارنج (نا-رنج) را به معنی بدون رنج معنا می‌کردند و حضور این میوه را دافع درد و رنج می‌دانستند.

عید نوروز و آداب نشستن بر سر سفره هفت سین

از زمانی که خانواده با بهترین لباس‌های خود بر سر سفره گرد هم جمع می‌شدند، دیگر تمام حواس‌ها متوجه خیرخواهی و خوش اقبالی بود و همه باید با خلق خوش، ابروی گشاده و لبخند بر لب بر سر سفره می‌نشستند و همه گفتگوها درباره خیر و خوشی و ذکر و دعا برای رفع بیماری، روا شدن حاجت و دفع بلا باشد. خواندن دعای «یا مقلب‌القلوب و الابصار» نیز بسیار مطلوب بوده است. با تحویل شدن سال و به صدا درآمدن توپ سال نو، همه به دیده‏بوسی و تبریک سال نو مشغول می‌شدند، کام خود را شیرین کرده و به شادی می‌پرداختند.

تفریحات نوروز تا روز سیزده

روزهای عید، به دید و بازدید و شادی و تفریح می‌گذشت و رسم بر این بود که در این روزها، کسی بداخمی و تندی نکند، پول یا مالی قرض نکند، نزد پزشک و دوافروش هم نرود و خلاصه از هر مورد غم‏افزا و مکدر کننده، دوری کند. البته زیارت اهل قبور و پخش نذری برای رفتگان، جزو آدابی بود که هرچند غم‏افزا، اما موجب شادی روح رفتگان و در نتیجه بسیار پسندیده به شمار می‌رفت.

دو سه روز اول عید برای دیدار از بزرگ‌ترها بود که از منزل پدر و مادر آغاز می‌شد و منازل دایی و عمه و دیگر بزرگان و دوستان می‌گذشت. در این دید و بازدیدها، عیدی‌هایی هم رد و بدل می‌شد و به خصوص عروس و دامادها در اولین عید پس از ازدواج، عیدی فراوانی می‌گرفتند.

گشت و گذار و سفر هم در برنامه‏های روز چهارم به بعد بود و تفریح و استراحت معمولاً تا روز سیزده ادامه داشت و در این روز به اوج خود می‌رسید.

منبع: aftabnews.ir

برگرفته از «طهران قدیم» نوشته جعفر شهری

باشگاه کاربران تبیان - ارسالی از: mo_1443

برگرفته از گروه: ایران‌گردی