به نظرت اوضاع جامعه مثبته یا منفی؟!
امروزه زندگی بشر در بستر جامعه معنا مییابد. رشد روزافزون جمعیت، افزایش جوامع را به همراه داشته است و این افزایش مستلزم توجه بیشتر تمام مردم به ملزوماتی است که در جامعه برای رفاه حال خود و دیگران باید رعایت کنند. اصولی که بیتردید در دین اسلام، به عنوان آخرین دین، مورد توجه قرار داده شده و پیشوایان دینی ما، آنها را مدنظر قرار دادهاند. در این میان حضرت علی (علیه السلام) به دلیل آنکه برای مدتی هر چند کوتاه زمام حکومت را در دست داشتند بیش از سایر معصومین (علیهم السلام) به این مهم در سخنان خویش اشاره کردهاند.
شاخصههای جوامع مدنی و ویژگیهای جوامع نکوهیده از جمله موضوعاتی است که در سخنان ایشان میتوان یافت.
جوامع نکوهیده در نهج البلاغه
چهار گروه از جوامع در نهج البلاغه مورد نکوهش واقع شدهاند که هر یک از این جوامع ویژگیهایی دارند که سبب نکوهش امام (علیه السلام) شدهاند. شناخت این ویژگیها و تلاش برای دوری از آنها و یا اصلاحشان، میتواند ما را برای داشتن جامعهای زیبا یاری رساند:
1ـ ویژگیهای منفی جامعههای گذشته
امام علی (علیه السلام) عوامل تیرهروزی اقوام گذشته را برشمردهاند. خلاصهای از آن چنین است:
ندادن حق مردم، کینه، نفاق، جدایی افتادن، دست از یاری یکدیگر کشیدن، تبدیل الفت به پراکندگی، گراییدن به حزبها، بریدن از پیوندهای خانوادگی.
به عنوان نمونه فرمودهاند: "بپرهیزید از آنچه فرود آمد بر امتهای پیشین ... و بپرهیزید از هر کار که پشت آنان را شکست ... چون، کینه هم در دل داشتن و تخم نفاق در سینه کاشتن و از هم بریدن، و دست از یاری یکدیگر کشیدن ... پس بنگرید که پایان کارشان به کجا کشید، چون میانشان جدایی افتاد، و الفت به پراکندگی انجامید و سخنها و دلهایشان گونهگون گردید. از هم جدا شدند، و به حزبها گراییدند، و خدا لباس کرامت را از تنشان بیرون آورد ... آنان واگذاشتند مستمند درویش، چراننده اشتران پشت ریش. پستترین جایهایشان خانه، و خشکترین بیابانشان جای قرار و کاشانه ... ". (خطبه 192)
2ـ ویژگیهای منفی جامعه عرب جاهلی
بررسی سخنان امام علی (علیه السلام) برخی ویژگیهای منفی عرب جاهلیت را روشن میسازد که عبارت بودند از:
تفاوت خواستهها، گونهگون شدن سخنها، تعدد کیشها، بتپرستی، گمراهی، نادانی، بیعدالتی، نفاق، جدایی و پراکندگی، گراییدن به حزبها، نبودن دوستی و مودت، یاری نکردن مردم، بریدن پیوندهای خویشاوندی، کینه و دشمنی بین خویشاوندان، فقر، ندادن حق مردم، غارت کردن یکدیگر، نزاع و خونریزی، زنده به گور کردن دختران، تحت سلطه بودن، نداشتن حکومتی قوی برای دفع ستم.
این موارد برگرفته از خطبه 1، 213، 231 و 96 میباشد که به دلیل جلوگیری از تفصیل در کلام تنها به یک مورد اشاره میگردد: " ... دلهای نیکوکاران به سوی او [محمد (صلی الله علیه و آله)] گردیده، دیدهها در پی او دویده، کینهها را بدو نهفت و خونها به برکت او بخفت. مۆمنان را بدو برادر همکیش ساخت، و جمع کافران را پریش، خواران را بدو ارجمند ساخت و سالار و عزیزان را بدو خوار. گفتار او ترجمان هر مشکلی است و خاموشی او زبانی گویا برای اهل دل".
3ـ ویژگیهای منفی جامعه معاصر امام (علیه السلام)
علی (علیه السلام) در موارد متعددی ویژگیهایی منفی مردم عصر خویش را بیان داشتهاند. بررسی کلمات کلام 9، 62، حکمت 317، خطبه 217، 192، 180، 166، 162، 156، 150، 144، 131، 130، 119، 116، 106، 105، 97، 88، 71، 69، 43، 3، 30، 29، 25 موارد زیر را نشان داد:
بدعت در دین، فراموشی سنت، بیگانگی با اسلام، فراموش کردن احکام صحیح، دفاع نکردن از حق، پیروی نکردن از دستورات رهبر الهی، گوشهنشینی مۆمنان، حکمفرمایی به ظاهر مۆمنان، آشکاری فساد، عامل نبودن امر به معروف و نهی از منکرکنندگان، آشکار نمودن گناهان، گوش نکردن به مواع1 بیرغبتی به عمل نیک، فراگیر شدن بدی، پایمال کردن حق، انجام امور باطل، سستی و بیارادگی، بیتوجهی به جهاد، کندکرداری، تندخویی و بدزبانی، شیوع کینه، تفرقه، یاری نکردن یکدیگر، بیتوجهی به فقرا، ازدیاد فقر، بازگشت به ارزشهای جاهلی.
"ما در روزگاری به سر میبریم ستیزنده و ستمکار، و زمانهای سپاسندارکه نیکوکار در آن بدکار به شمار آید، و جفاپیشه در آن سرکشی افزاید. از آنچه دانستیم سود نمیبریم، و آنچه را نمیدانیم نمیپرسیم، و از بلایی، تا سرمان نیامده، نمیترسیم". (خطبه 32)
4ـ ویژگیهای منفی آیندگان
آنچه شاید بیش از موارد فوق برای ما اهمیت داشته باشد ویژگیهایی است امام (علیه السلام) برای جوامع آینده پیشبینی کردهاند. بررسی خطبه 98، 147، 151، 187، حکمت 102، 369، 468 موارد زیر را آشکار میسازد:
بدعت در دین، مغرور کردن مردم به نام اسلام، حلال از حرام شناخته نشود، سخت شدن کسب درآمد حلال، آسان به دست آوردن درآمد حرام، آمیخته شدن رأی درست و نادرست، دشواری تشخیص رأی درست، چیره شدن تردید در دلها، انفاق کردن از درآمد حرام، سوگند خوردن نابه جا، دروغ گفتن، گمنامی مۆمنان واقعی، خوار شدن افراد نیک، کیفر دادن نیکوکاران، ارج نهادن سخنچینان، منت گذاشتن در روابط خویشاوندی، بریده شدن پیوندها، خودپسندی و تعصب و غرور، شیوع قتل و خونریزی، رواج پیمانشکنی، گسترش ستم، جدا شدن مردم از اسلام، تفسیر به رأی در قرآن، فراموشی کتاب خدا از سوی حافظانش، واگذاشتن کتاب خدا از سوی حاملانش، مهجور شدن قرآن و قرآنیان، زیانبار شمردن قرآن، عبادت وسیله بزرگی فروختن بر مردم است، پنهانی حق، آشکاری باطل، ناشناختگی معروف، گمراهی مردم، رواج منکر و ... .
به عنوان نمونه ایشان در حکمت 369 میفرمایند: "مردم را روزگاری رسد که در آن از قرآن جز نشان نماند و از اسلام جز نام آن. در آن روزگار بنای مسجدهای آنان از بنیان آبادان است و از رستگاری ویران. ساکنان و سازندگان مساجد بدترین مردم زمینند، فتنه از آنان خیزد و خطابه آنان درآویزد. آنکه از فتنه به کنار ماند بدان بازش گردانند، و آنکه از آن پس افتاد به سویش برانند".
شاخصههای مدنیت
در کنار موارد فوق امام (علیه السلام) ویژگیهایی را برای جوامع مدنی و پیشرفته بیان میدارند:
1ـ گرانقدری و برپایی ارزشهای انسانی: پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمدند تا مناسبات غلط جاهلی را بر هم زده و گرانقدری انسان را معنا بخشند و پایبندی به اخلاق و ارزشهای انسانی را حاکم گردانند، و اینگونه مدنیت را جلوهگر نمایند. امیر المۆمنان درباره بعثت ایشان چنین تعبیری دارند: "خداوند او را رسانندهای برای پیام خود، و مایه کرامت امتش، و بهار خرمی مردم زمانش، و مایه سربلندی یارانش و موجب شرافت یاورانش گردانید". (خطبه 198)
امام علی (علیه السلام) در امتداد مسیری که پیامبر (صلی الله علیه و آله) مشخص کرده بودند، تلاش نمودند تا با بازگرداند گرانقدری انسان و برپایی ارزشهای انسانی، مدنیت آسیبدیده را به سامان آورند.
2ـ ملایمت و رفق: امام علی (علیه السلام) در آموزههای خود مردم را به سوی ملایمت و رفقورزی هدایت میکردند تا در بستر آن، جامعه از عصبیت و خشونت دور شود و پایههای مدنیت استوار گردد. حضرت با بر پا کردن دولتِ رفق و مدارا، در این جهت کوشیدند و در حکومتی که بدان در پی نفی کامل جاهلیت با همه شاخصهها و ویژگیهایش بودند، اجازه عصبیت و خشونتورزی ندادند و در برابر چنین رفتارهایی، بدان سو هم کشیده نشدند. به همین منظور در مواجهه با پیمانشکنان بصره فرمودند:
"همانا اینان به سبب ناخرسندی از حکومت من به یکدیگر پیوسته و همداستان شدهاند و من تا از گسیختن جمعیت شما [و نابودی جامعه] بیمناک نگردم، مدارا و شکیبایی خواهم ورزید". (خطبه 169)
3ـ حرمتبانی و حقوق مداری: حریمبانی، پیمانداری و حقوقمداری در مناسبات جاهلی هیچ وزنی نداشت. در مقابل چنین جاهلیتی، مدنیتی است که حفظ حرمت و حقوق، بر همه روابط و مناسبات آن حاکم است و کسی نمیتواند حریم مردم را بشکند و در حوزهای پا از حقوق و حدود فراتر گذارد. امام علی (علیه السلام) در جهت برپایی مدنیت و زدودن جلوههای جاهلیت، چنان بر پاسداشت حرمت انسانها جدیت میورزیدند که اجازه کمترین حریمشکنی را در هیچ حوزهای به هیچ کس نمیدادند. ایشان در خطبه 167 میفرمایند:
"بیگمان خداوند چیزهایی را که ناشناخته نیست، بر شما حرام کرد و چیزهایی را که از عیب و کاستی عاری است، بر شما حلال نمود؛ و حرمت مسلمانان را از هر حرمتی برتر نهاد و بالاتر قرار داد؛ و حقوق مسلمانان را در بنیاد اخلاص و یکتاپرستی پیوند داد".
4ـ مردمسالاری: لازمه تحقق مدنیت، زدودن خودکامگی است. آنجا که مدنیت بروز میکند، هیچ کس مالک و ارباب دیگری نیست و حق خودکامگی ندارد. امام میفرمایند: "جز این نیست که من و شما بنده و مملوک پروردگاری هستیم که پروردگاری جز او نیست".
حضرت در میدان عمل هم نشان دادند که حکومت برای مردم و به خواست آنان است و رضایت مردم اصل است. (نامه 53)
5ـ صلحگرایی و مسالمتجویی: امیر المۆمنان (علیه السلام) جنگطلبی و خونریزی را نشانه دوری از هدایت پیامآوران الهی و مدنیت، و فرو رفتن در گنداب جاهلیت معرفی میکنند. در نظر امام (علیه السلام) زشتترین جلوههای نابخردی جاهلی گرایش به جنگ و خونریزی است. امام (علیه السلام) تا آنجا جنگ را محکوم و تقبیح مینمودند که حتی محدودترین راههای آن که دعوت به مبارزه و نبرد بود، نهی کرده و میفرمودند: "هرگز به مبارزه دعوت مکن". ایشان در فرمایش خود به مالک اشتر میگویند: "قدرت حکومت خود را با ریختن خون حرام، استوار مساز که این کار موجب ضعف و سستی بنیان حکومت میگردد، و بلکه آن را از بین میبرد و به دست دیگری میسپارد؛ و البته در قتل عمد، عذر تو نه در خدا و نه نزد من پذیرفته نخواهد شد".
نتیجه
چهار گروه از جوامع در نهج البلاغه مورد نکوهش واقع شدهاند که هر یک از این جوامع ویژگیهایی دارند که سبب نکوهش امام (علیه السلام) شدهاند: جامعههای گذشته، جامعه عرب جاهلی، جامعه معاصر امام (علیه السلام) و آیندگان. در کنار این امام (علیه السلام) ویژگیهایی را برای جوامع مدنی و پیشرفته بیان میدارند از آن جمله میتوان به گرانقدری و برپایی ارزشهای انسانی، ملایمت و رفق، حرمتبانی و حقوق مداری، مردمسالاری، صلحگرایی و مسالمتجویی اشاره نمود.
فرآوری: زینب مجلسی راد
بخش نهج البلاغه تبیان
منابع:
مقاله "جاهلیت و مدنیت در نهج البلاغه"، مصطفی دلشاد تهرانی.
مقاله "جوامع نکوهیده در نهج البلاغه"، غلامحسین صدیق اورعی.
مطالب مرتبط:
رابطه دولت و مردم در نهج البلاغه (2)