مدرسه و تربیت
اعم از پدر و مادر، اولیای مدرسه نیز در تربیت دانش آموزان نقش به سزایی دارند. در زمینه تربیت در مدرسه اگر چه تنوع موضوعات به گستردگی تربیت در جامعه نبوده ولی مباحثی چون: افزایش آزادی عمل دانش آموزان، خطرات تهدیدكننده سلامت، خانواده متعادل، تفاهم و گفتگو و ... مطرح بوده است.
دشواریها و پیچیدگی تربیت را نباید با تنوع و آشفتگی توصیهها افزایش داد. امروز والدین و معلمان، به رهنمودهایی نیاز دارند كه اولاً مبتنی بر ویژگیهای فرهنگی باشند؛ ثانیاً بر نقاط حساس و ضروری نیازها تمركز نمایند و ثالثاً در تغییر نگرشها و رفتارها با مقاومت مواجه نشوند و به عبارتی تا حد امكان، به سادگی عمل كنند.
والدین و معلمان، افراد سازنده معنای دنیای یك كودك هستند:
بر اساس آنچه در خانوادهها و مدارس ما میگذرد بر سه نكته تاكید میکنیم : انگیزه، تفكر و جسارت. در بیانی كلی، والدین و مربیان باید مراقب باشند كه در درجه اول در این سه مورد رفتار تخریبی و مخل نداشته باشند و در درجه بعد با نگرشها و رفتارهایشان در تقویت آنها بكوشند. اینكه چرا این همه مباحث تربیتی در سه نكته خلاصه میشود جای بحث و توجیه دارد. اما این عمل به معنای نادیده گرفتن اهمیت سایر عوامل نیست. تقویتهای انگیزشی، آموزش روشهای تفكر و ایجاد زمینههای جسارت ورزی در دانش آموزان، بنیادیترین مسائل حال حاضر تربیت هستند.
تقویتهای انگیزشی
((انگیزه)) محوریترین موضوع زندگی انسانی و سازنده نیازهای ماست. انگیزه را موتور و محرك فعالیتهای انسان میدانند و بسیاری از تلاشها در حوزههای مختلف زندگی با انگیزه ارتباط پیدا میکنند.
دلایلی چند برای ایجاد و تقویت انگیزهها وجود دارد:
1. تنوع امكانات و موضوعات در زندگی امروزی موجب عدم تمركز در مسائل میگردد. تنوع طلبی انسان امروزی اگر چه باعث سرعت و تحرك بیشتر در زندگی میشود اما در مقابل عجله و کمحوصلگی نیز به بار میآورد. این چنین است كه انگیزش و روشهای ایجاد انگیزه به موضوعی پیچیده و دشوار در تربیت تبدیل شده است.
2. پاسخ چیستیها، چراییها و ابهام های زندگی را باید در فرهنگ جستجو كرد و هرگونه كاستی در این زمینه، پویایی و تحرك انسانها را كاهش میدهد. اگر در گذشته آرزوی معلم، مهندس و دكتر شدن، انگیزهای كلی در دانش آموزان برای درس خواندن و ارتقای تحصیلی به وجود میآورد، امروزه آرزوها حال و هوایی دیگر دارند و افراد به جای تعهدات شغلی، به دنبال راههای میانبر برای كسب ثروت و شهرت هستند.
3. ضعف دانش تربیتی در والدین و معلمان موجب میگردد آنان ناخواسته به روشهایی در تربیت روی آورند كه در عمل مانع و مخل انگیزه محسوب میشوند. تحلیل علمی بنیادهای تربیتی بسیاری از روشهای والدین و مدارس نشان میدهد كه اشكالات جدی در برنامههای مختلف وجود دارند. هر كس كه قابلیت ایجاد انگیزه و تحرك داشته باشد به خوبی میداند كه ایجاد خودانگیختگی در دیگران، به كیفیت رابطه بستگی دارد. فرد انگیزه دهنده كارآمد، هر جا كه امكان داشته باشد به كودك اعتماد میکند، احترام میگذارد، گوش فرا میدهد، مسئولیت پذیری را تشویق میکند به او اجازه انتخاب میدهد. شایستگی را در وی پرورش میدهد و در گرفتاریها، نگرانیها، تلاشها اقدامات، موفقیتها و شكست های او مشاركت میورزد.
آموزش روشهای تفكر
یكی از اهداف آموزش و پرورش باید ایجاد روحیه تفكر در دانش آموزان میباشد. شواهد آموزشی، اجتماعی و فرهنگی نشان میدهند وضعیت نامطلوبی در این مورد داریم. روشهای کلیشهایی ارزشیابی، وضعیت خلاقیت و پژوهشگری در مدارس و... نشان میدهند كه در آموزش مهارتهای تفكر در بعد تحصیلی بسیار ضعیف كار کردهایم. در بعد اجتماعی نیز در تواناییهای شناختی و مهارتهای تفكر، وضعیت چندان مطلوبی نداشتهایم.
جسارت ورزی
در آموزههای روانشناسی سلامت، جسارت ورزی و جرأت ابراز وجود، بسیار مورد تأكید قرار میگیرد. جسارت و تبعات آن مانند افزایش قدرت ریسك پذیری و خطر كردن، عاملی مهم در توفیقهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و سایر زمینهها است. ویژگیهای فرهنگی نظام اجتماعی و به خصوص تمركز بر انگیزههای بیرونی، مانع عمدهای برای جسارت نشان دادن و خطر كردن است.
تلاش عمده والدین برای شیرین كردن زندگی و به اصطلاح تربیت بادكنكی و همچنین تمایل عمده مدارس در ایجاد رفتارهای کلیشهای و محدود، زمینههای جسارت ورزی دانش آموزان را از بین میبرند یا كاهش میدهند. جرأت و جسارت در شرایطی تقویت میشود كه انگیزههای درونی، اختیار تصمیم گیری و قدرت عمل مورد توجه قرار گیرند. والدین و اولیای مدارس ما تا چه اندازه اجازه جرأت كردن و جسارت را به كودكان و نوجوانان میدهند؟ امروزه جسارت با گستاخی و بی ادبی در بین ما رواج دارد؛ اما از نگاه روانشناختی، جسارتی كه منجر به خروج از کلیشهها و پویایی و نوآوری در زندگی میشود قابل تائید است.
بنابراین در تربیت، شفاف بودن اهداف بسیار مهم است. هر چه میتوانید با ارزیابی باورها و نگرشهایتان درباره انگیزه، روشهای تفكر و جسارت ورزی، به دیدگاههای شفاف و واضحی در این خصوص برسید. هر چه با شك و تزلزل فكر و عمل كنید پیچیدگیها ادامه داشته و بیشتر خواهد شد. همان گونه كه دانش آموزان به انگیزه، روش تفكر و جسارت ورزی نیاز دارند والدین و مدارس نیز باید تمرینهایی را در این مورد آغاز كنند. شادابی و پویایی نسل جدید در گرو حوصله و تحرك والدین و مدارس است. با پذیرش اصل (( حق انتخاب )) در زندگی، باید زمینههای تفكر كنترلی و محدود كننده را كاهش دهیم. هر چه تمایل به تسلط و كنترل در ما بیشتر باشد انگیزهها و جسارت ورزی كودكان و نوجوانان افت خواهد كرد. ما مسئولیت زندگی فرزندان را بر عهده داریم. اما تعیین كننده همه چیز زندگی آنها نیستیم و باید مسیر حق انتخاب را از كودكی برایشان هموار سازیم.
مدارس امروز ما، بیش از هر چیز به فضایی شاداب برای تجربه كردن و لذت بردن از زندگی نیاز دارند. متولیان آموزش و پرورش باید به بسترهای فرهنگی تربیت توجه كنند و زمینههای تقویت هویت فرهنگی را در دانش آموزان فراهم سازند. تقویت انگیزهها، آموزش روشهای تفكر و اجازه جسارت ورزی در مدارس، شرایط و امكانات مناسبی برای تربیت اخلاقی و فرهنگی دانش آموزان را فراهم خواهند آورد.
ده نکته تربیتی برای اولیای مدارس:
دهید.
6- نظر خویش را به شاگردان تحمیل نکنید و آنها را به صورت ساده و عینی، قابل لمس و درک برایشان توضیح دهید.
7- در حد تواناییهایشان به آنان مسئولیت بدهید و در حد لزوم به دانش آموزان اجازه فعالیّت و بازی دهید. در برخورد با آنها حالت پذیرندگی داشته باشید نه طردکنندگی!
8- بین شاگردان تبعیض قائل نشوید و با آنان یکسان رفتار کنید. از وابسته کردن بیش از حد دانش آموزان به خودتان بپرهیزید.
9- در پرورش استعدادهای بالقوه آنها جدیّت به خرج دهید. البته در شرایط آموزشی، بر فعالیت دانش آموزان در یادگیری تأکید کنید نه بر پیشرفت آنان، زیرا تأکید بر فعالیت یادگیری، به جای تأکید بر درستی و نادرستی پاسخ، برانگیزندهی کوششهای دانش آموزان است.
مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: مریم عرفانیان
تنظیم: مریم فروزان کیا