اصطلاحات ادبی
اهداف یادگیری:
- آشنایی با اصلاحات ادبی از جمله قافیه، مصراع، تخلص
شرح درس:
در این طرح دانش آموزان با برخی از اصطلاحات ادبی رایج در زبان و ادبیات فارسی آشنا می شوند. در این گفتار از اصطلاحاتی سخن خواهد رفت که بیشتر در ادبیات فارسی متداول است .
قافیه:
به کلمات آخر اشعار- و در شعرهایی که دارای ردیف هستند به کلمات پیش از ردیف- که اخرین حرف اصلی آنها یکی باشد، قافیه و آن حرف اصلی آخر را « روی » می گویند؛ مانند : خرم، عالم، دم، آدم، هم و محکم .ردیف:
در صورتی که یک یا چند کلمه یا عبارت و یا جمله، عینا در آخر همه ی بیت ها پس از قافیه تکرار شده باشد، آن را ردیف و آن نوع شعرو قافیه را مردف می گویند؛ مثلا جمله ی « برنتابد بیش از این » در اشعار زیر ردیف است:کوی عشق آمد شد ما برنتابد بیش از این دامن تر بودن انجا برنتابد بیش از این
بر بدیهه راندم این منظوم و بستردم قلم هیچ خاطر وقت انشا برنتابد بیش از این
مصراع و بیت :
مصراع در لغت به معنی یک لنگه از در دولختی و در اصطلاح حداقل سخن موزون و نیمی از یک بیت است.بیت در لغت به معنی خانه و در اصطلاح حداقل شعر است که از دو مصراع تشکیل شده باشد.
مطلع و مقطع:
در اصطلاح شعرا بیت اول غزل، قصیده و دیگر اشعار را مطلع و بیت آخر را مقطع می گویند.گاهی مطلع و مقطع به معنی آغاز و انجام سخن به کار می رود خواه سخن نظم باشد یا نثر.
تخلص:
تخلص در میان اهل ادب به دو معنی معمول است:این گریز زدن به وسیله ی بیتی که آن را « بیت تخلص » می نامند صورت می گیرد؛ حال اگر شاعر این بیت را به زیبایی و گیرایی و مناسبت سروده باشد به کار او « حسن تخلص » می گویند.
ایجاز:
یعنی آوردن الفاظ اندک با معنی بسیار؛ در ایجاز شرط است که الفاظ اندک وافی مقصود و با رعایت اصول فصاحت و بلاغت باشد. سخن دارای صفت ایجاز را موجز می نامند. چنانچه ایجاز به حدی باشد که مخل معنی و غیروافی به مقصود باشد، آن را ایجاز مخل می نامند.مساوات :
کیفیت سخن متعارف و معمول یعنی برابر بودن لفظ و معنی در سخن.در گفتار نه دراز سخنی و اطناب باشد نه کوتاه سخنی و ایجاز.تلمیح:
آن است که در ضمن سخن به حکایت یا داستانی یا مثل، ایه و حدیثی معروف اشاره کنند.ایهام :
در اصطلاح ادبا آن است که لفظی را که دارای دو معنی نزدیک و دور است چنان به کار برند که ذهن شنونده از معنی نزدیک به معنی دور آن برسد.تست:
گزینه ی صحیح کدام است؟
الف) اطناب یعنی آوردن الفاظ اندک با معنی بسیار.
ب) مصراع در لغت به معنی یک لنگه از در.
ج) ایجاز آن است که سخن روان و یکدست باشد .
د) بیت اول غزل، قصیده و دیگر اشعار را مقطع و بیت آخر را مطلع می گویند.