بیشتر فكر لباس فرزندانید یا...؟!
یکی از مهمترین دغدغه‌های والدین در زندگی، تربیت فرزندان و به ویژه جوانان است. هر پدر و مادری دوست دارد دختران و پسران خویش به نحو احسن پرورش داده و به سرانجام رساند. لکن در این میان برخی عوامل تأثیر مستقیم دارند. این مقوله نیز، همچون بسیاری دیگر از عوامل در نهج البلاغه آمده و بررسی این کتاب ارزشمند در جهت روشن شدن ابعاد مسأله راهگشاست.
عوامل موثر در تربیت
عوامل مۆ ثر در تربیت، عواملى‌اند كه به نحو اقتضا ساختار تربیتى و شخصیت روحى انسان را سامان مى‌دهند كه عبارتند از:
1ـ وراثت: وراثت انتقال یافتن صفات و خصوصیات از یك اصل از موجود زنده به نسل است. تأثیر وراثت در تربیت، تأثیرى مهم به نحو اقتضا است و نه به نحو علت تامه و عامل مسلط، چنانكه انسانى با وراثتى نادرست مى‌تواند به درستى گراید و انسانى با وراثتى درست به نادرستى میل كند.
امام على (علیه السلام) درباره اهمیت وراثت در نامه‌اى خطاب به معاویه در مقایسه‌اى میان خاندان خود ـ با بهترین وراثت ـ و خاندان اموى ـ با پست‌ترین وراثت ـ چنین فرموده‌اند: "اما گفته تو كه ما فرزندان عبد منافیم؛ درست است كه تبار ما یكى است، اما امیه در پایه هاشم نیست، و حرب را با عبدالمطلب در یك رتبت نتوان آورد، و ابوسفیان را با ابوطالب قیاس نتوان كرد. آنكه در راه خدا هجرت نمود چونان كسى نیست كه رسول خدا آزادش فرمود؛ و خاندانى را كه حسبى است شایسته، همچون كسى نیست كه خود را بدان خاندان بسته؛ و نه با ایمان درست كردار چون دروغگوى دغلكار. بدا پسرى كه پیرو پدر شود و در پى او به آتش دوزخ در شود". (نامه 17)
امام على (علیه السلام) در این سخن هم به اهمیت انكارناپذیر وراثت در تربیت پرداخته و هم این حقیقت را آشكارا بیان فرموده است كه انسان مى‌تواند با وجود وراثتى ناپاك، به پاكى گراید و راه هدایت پیش گیرد و از این رو معاویه را مذمت مى‌نمایند.
2ـ محیط: مجموعه عوامل عادى بیرونى كه انسان را در احاطه دارند و از ابتداى جلوه یافتن حیات آدمى تا زمان پایان یافتن زندگى این جهانى بر انسان تأثیر تربیتى مى‌گذارند، محیط شمرده مى‌شوند. مهمترین این عوامل عبارتند از:
ـ محیط خانواده: امام على (علیه السلام) در توصیف‌هاى خود درباره رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به این امر نیز توجه داده و فرموده‌اند:"تا آنكه تشریف بزرگوارى از سوى خداى بارى به محمد (صلی الله علیه و آله) رسید، و او را از بهترین خاندان و گرامى‌ترین دودمان بركشید. از درختى كه پیامبران خود را از آن جدا كرد، و امینان خویش را برگزید و بیرون آورد. فرزندان او بهترین فرزندانند، و خاندانش نیكوترین خاندان، و دودمان او بهترین دودمان". (خطبه 94)
ـ محیط رفاقت و معاشرت: به بیان امیرمۆ منان (علیه السلام) دوستى با عاقلان و صالحان مانند قرار گرفتن در معرض نسیم بهارى است كه زنده‌كننده و به بارنشاننده است و دوستى با جاهلان و فاسدان مانند قرار گرفتن در معرض سرماى پاییزى است كه میراننده و خشك‌كننده است. (حکمت 128)
ـ محیط اجتماع: امام در نامه خود به حارث همدانى می‌فرمایند:"در شهرهاى بزرگ سكونت كن كه جایگاه فراهم آمدن مسلمانان است، و بپرهیز از جای‌هایى كه در آن از یاد خدا غافلند و آنجا كه به یكدیگر ستم مى‌رانند، و بر طاعت خدا كمتر یاران‌اند". (نامه 69)
ـ محیط جغرافیایى و طبیعى: امام على (علیه السلام) درباره نحوه زندگى عرب جاهلى و تأثیر محیط جغرافیایى و طبیعى بر اخلاق و رفتار انسان سخنى روشنگر دارد، چنانكه فرموده است :"همانا خداوند محمد (صلی الله علیه و آله) را برانگیخت، تا مردمان را انذار كند و فرمان خدا را چنانكه باید برساند. آن هنگام شما اى مردم عرب! بدترین آیین را برگزیده بودید و در بدترین سراى خزیده بودید. منزلگاهتان سنگستان‌هاى ناهموار، همنشینتان گرزه مارهاى زهردار، آبتان تیره و ناگوار، خوراكتان گلوآزار، خون یكدیگر را ریزان، از خویشاوند بریده و گریزان، بت‌هایتان همه جا برپا و پاى تا سر آلوده به خطا". (خطبه 26)
بى‌گمان زندگى در محیطى خشن و همراه با درگیرى و جنگ، روحیه فرد را به سوى خشونت و جمود و خودمحورى مى‌كشاند، چنانكه عرب جاهلى به هیچ وجه خود را پایبند قانون و مقررات نمى‌دید و به زندگى مدنى و آداب و مقررات آن به دیده بى‌اعتنایى و حتى ریشخند مى‌نگریست.
3ـ سختی‌ها و شداید: از جمله عوامل مۆثر در تربیت انسان سختى‌ها و شداید است كه موجب صیقل خوردن گوهر وجود آدمى و شكوفایى استعدادها و كسب كمالات است. به بیان امیرمۆ منان (علیه السلام): "گوهر انسان ها در آزمایشگاه دگرگونى احوال معلوم مى‌شود". (حکمت 217)
4ـ كار: كار از جمله عوامل تربیتى است كه در شكل دادن شخصیت انسان ـ به نحو اقتضا ـ بسیار مۆثر است. على (علیه السلام) در ضمن حكمتى والا فرموده‌اند :"خوشا آنكه كسبى پاكیزه داشته باشد". (حکمت 123)
كار و تلاش از جهات مختلف اهمیت دارد و در تربیت فرد و جامعه نقشى اساسى بازى مى‌كند.
5ـ اراده انسان: در میان عوامل مۆثر در تربیت، اراده انسان مهمترین نقش را ـ به نحو اقتضا ـ در تربیت دارد، به گونه‌اى كه سعادت و شقاوت آدمى به دست خودش است. خداى رحمان راه سعادت و شقاوت انسان را بدو نموده و او را در انتخاب این راه و پیمودنش آزاد گذاشته است تا خود، خویش را انتخاب كند و به هر چه مى‌خواهد متصف گردد و در این امر اكراه و اجبارى نیست. به بیان امیرمۆ منان (علیه السلام): "خوشبخت كسى است كه از دیگران پند پذیرد (و خود را به پاكى پرورش دهد) و بدبخت كسى است كه فریب هواى نفس خویش خورد (و به ناپاكى گراید)". (خطبه 86)
عوامل انحراف جوانان
ائمه (علیهم السلام) ریشه‌ها و علل بیماری‌ها و انحرافات را مدنظر قرار داده‌اند که در این مجال به بیان برخی از مهمترین آن‌ها از منظر امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه پرداخته می‌شود.
1ـ جهل و عدم آگاهی: "نادانی جوانان پذیرفته شدنی و علم و دانش آن‌ها کم است". (حکمت 232) یعنی اگر نادانسته کاری انجام دادند عفو نمایید که علم آن‌ها نیز بسیار قلیل است.
2ـ لذت‌گرایی و تمایل‌پرستی: "هواپرستی و شهوت‌رانی دشمن عقل و خرد است". (حکمت 232)
3ـ عشق و حبّ افراطی: "هر کس به چیزی عاشق گردد چچشمش را کور و دلش را بیمار نماید". (خطبه 108) به گونه‌ای که عیب و طشتی را نمی‌بیند.
4ـ آزادی‌طلبی افراطی: "ای مالک! هواها و خواهش‌های نفسانی خویش را تحت تملک خود درآور و بر آن‌ها مالک باش و نفس خویش را از آنچه حلال نیست بخیل گردان". (نامه 53) یعنی نسبت به حرام‌ها بخل داشته باش و انجام نده.
5ـ عصبانیت و خشم کنترل‌نشده: "خشم و غضب تعدیل ناشده و بیجا خود شعبه و مرحله‌ای از دیوانگی است". (حکمت 255)
نتیجه
عوامل مۆ ثر در تربیت، عواملى‌اند كه به نحو اقتضا ساختار تربیتى و شخصیت روحى انسان را سامان مى‌دهند كه عبارت از وراثت، محیط خانواده و رفاقت و اجتماع و جغرافیایى و طبیعى، سختی‌ها و شداید، كار، اراده انسان است. برخی از مهمترین عوامل انحراف جوانان از منظر امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه جهل، لذت‌گرایی، عشق افراطی، آزادی‌طلبی و عصبانیت است.
فرآوری: زینب مجلسی راد
بخش نهج البلاغه تبیان
منابع:
مجموعه از چشم‌انداز امام علی (علیه السلام): جوان، محمدجواد درودگر.
منظر مهر: مبانی تربیت در نهج البلاغه، مصطفی دلشاد تهرانی
مطالب مرتبط:
مهم ترین نقش زن در خانواده از دیدگاه قرآن
