امامت از دیدگاه زیدیه

امامت نخستین مسئله بحث‌انگیز و اختلاف‌آفرین در تاریخ اسلام بود که پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) اولین دسته‌بندی‌ها و انشعابات را در میان مسلمانان به وجود آورد. اگر چه مسلمانان پیرو نظریه امامت خود بعدها به طور کلی به سه شاخه اصلی زیدیه، اسماعیلیه و اثناعشریه تقسیم شدند.

اندیشه "منصوص بودن امامت" و اعتقاد به وجود نص بر امامت اهل بیت (علیهم السلام) نقطه پیوندی است که زیدیه و امامیه را تحت عنوان تشیع قرار می‌دهد. اما تلقی این دو فرقه شیعی از نص بر امامت متفاوت است. از نظر امامیه، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) صریحا دوازده نفر از عترتش را به عنوان ائمه بعد از خود معرفی نموده است؛ اما از دیدگاه زیدیه، رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) به صورت عام به امامت عترتش نص فرموده که منظور از عترت نیز همه فرزندان فاطمه (سلام الله علیها) (حسنی و حسینی) هستند.

با توجه به اهمیت مسئله امامت در دیدگاه زیدیه در این مجال به بررسی این موضوع پرداخته می‌شود.

تعریف امامت از دیدگاه زیدیه

در منابع زیدی بر جای مانده از قرون نخستین اسلامی تعریفی برای امامت به طور مشخص یافت نشد اما در منابع کلامی متأخر زیدیه، تعاریفی برای امامت ارائه شده است که به بعضی از آن‌ها اشاره می‌شود.

امام احمد بن سلیمان بن محمد العنسی (500 ـ 566 هـ.ق) می‌گوید: "امام جانشین نبی است تا احکام را اجرا و از حلال و حرام خدا دفاع کرده، ضعفا و ایتام را سرپرستی کند و حق مظلوم را از ظالم بستاند و مردم را به عزت اسلام و عمل به مکارم دعوت کند".

قاسم بن محمد بن علی (962 ـ 1029 هـ.ق) نیز می‌گوید: "در نگاه شان امامت، ریاست مطلقی است که به واسطه استحقاق فرد، شرعا برای او ثابت می‌شود".

راه‌های شناخت امام

به طور کلی برای شناخت امام از دیدگاه زیدیان سه راه را می‌توان نام برد:

1ـ دعوت: در اندیشه این فرقه، دعوت راه شناخت امام و تثبیت امامت اوست. مراد آن‌ها از دعوت این است که فردی قیام کرده و مردم را به سوی خود دعوت کند.

2ـ عقل و نقل: عده‌ای از متقدمین معتقدند که عقل و نقل، راه شناخت امام است. اما متأخرین قائل به نصب امام از راه شرع هستند.

3ـ اجماع حل و عقد

ویژگی‌های امام در دیدگاه زیدیه

زیدیه به امامت امام علی (علیه السلام) و پس از ایشان حسنین (علیهما السلام) معتقدند. اما ایشان همچون امامیه امامت را در فرزندان امام حسین (علیه السلام) محدود ندانسته و بر این اعتقادند که هر یک از فرزندان امام حسن یا امام حسین (علیهما السلام) که دارای ویژگی‌های مورد نظرشان باشد می‌تواند به عنوان امام مسلمین منصوب گردد. از نظر آنان هر یک از فرزندان فاطمه (سلام الله علیها) که بالغ، عاقل، زنده، مسلمان، عادل، مجتهد، باتقوا، سخاوتمند، زیرک، باتدبیر، شجاع، قیام‌کننده باشد و بتواند حقوق ضایع‌شده مردمان را بازگرداند شایستگی امامت را خواهد داشت. به طور کلی ویژگی‌هایی را که زیدیه برای امام لازم می‌دانند، می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

الف) ویژگی‌های ایجابی: منظور شرایطی است که برای احراز منصب امامت لازم است.

1ـ از خاندان اهل بیت باشد؛ خواه از نسل امام حسن یا امام حسین (علیهما السلام)

2ـ از طریق وراثت تعیین نشود.

3ـ قدرت بر خروج و جنگ داشته باشد.

4ـ زاهد، عادل، شجاع، سخی و حر باشد.

5ـ دوری از بیماری‌هایی مانند جذام، برص و ... و سلامت حواس و اعضای بدن

6ـ حسن رأی و تدبیر داشته باشد.

7ـ بر مبنای کتاب خدا و سنت رسول (صلی الله علیه و آله) به خود دعوت کند.

8ـ عالم و مجتهد باشد. البته اعلم بودن شرط نیست.

ب) ویژگی‌های سلبی: منظور ویژگی‌هایی است که باعث عزل امام از منصب امامت می‌شود یا اینکه شرط لازم در وصول به منصب امامت نیست.

از دیدگاه زیدیه، امامتِ امام پس از کسب منصب امامت، محدود به حدی نیست؛ مشروط بر اینکه به وظایف خود عمل کند. در غیر این صورت از منصبش عزل می‌شود. در تفکر این فرقه بروز عواملی مانع انجام وظایف امام شده، در نهایت، سبب عزل وی می‌گردند. این عوامل عبارتند از:

1ـ فسق و کفر: در صورتی که امام فاسق شود به نحوی که فسق او ظاهر باشد، از منصب امامت عزل می‌شود.

2ـ امراضی که مانع اقامه حدود شود، مثل فساد عقل و جنون

3ـ پیری و زمین‌گیر شدن

4ـ اسارت امام در صورتی که امید به آزادی وی نباشد.

راه‌های نصب امام

به نظر می‌رسد در طریق نصب امام، بین زیدیان وحدت رویه‌ای وجود ندارد. اما در یک نگاه می‌توان گفت که زیدیان معتقدند سه راه برای نصب امام وجود دارد:

1ـ دعوت: یعنی فردی قیام کرده، مردم را به خود دعوت کند. پیروان او نیز دیگران را به بیعت با او دعوت کنند.

2ـ انتخاب و اختیار: این عنوان در بین زیدیان دو معنا دارد:

ـ هر امامی خلیفه بعد را تعیین نماید.

ـ بر اساس شورا یا انتخاب مردم صورت گیرد.

3ـ نص از طرف خدا و رسولش (صلی الله علیه و آله) وجود داشته باشد.

ائمه زیدیه

اکنون پس از بیان این مباحث مقدماتی خالی از فایده نیست برخی از افرادی که شایستگی دریافت عنوان امام در زیدیه داشته‌اند بیان گردند:

1ـ زید بن علی بن الحسین (علیهم السلام)

2ـ یحیی بن زید بن علی (علیه السلام)

3ـ محمد نفس زکیه: در سال 100 هجری به دنیا آمد و در جمادی الآخر سال 125 هجری و به قولی در رمضان سال 145 هجری خروج کرد و به دست حمید بن قحطیه کشته شد.

4ـ ابراهیم بن عبدالله برادر نفس زکیه: در بصره خروج کرد؛ عیسی بن موسی از سوی منصور مأمور مصاف با او شد، لکن در نبرد با ابراهیم منهزم شد. ابراهیم از تعاقب عیسی بن موسی بازماند، تیری بی‌هدف به او اصابت کرد و در محلی به نام خمری در سال 145 هجری شهید شد.

5ـ حسین بن فخی: نام کامل وی ابو عبدالله حسین بن علی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب (علیهم السلام) است. در ذی قعده سال 169 هجری خروج کرد. در خطبه‌ای در مدینه گفت: "من فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هستم، بر منبر رسول خدا، در حرم رسول خدا، و دعوت می‌کنم امت را به کتاب خدا و سنت جدم رسول الله (صلی الله علیه و اله)"، سپس روانه فخ شد و در آنجا به ضرب نیزه حماد ترکی" از پای درآمد.

6ـ ابو عبدالله یحیی فرزند عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب (علیهم السلام): در دیلم ظاهر شد، هارون رشید او را گرفت و در بغداد به زندان انداخت و در همان زندان جان سپرد.

7ـ سید محمد: ابو القاسم محمد فرزند ابراهیم طباطبا بود. به دعوت ابی السرایا از مدینه به سوی کوفه خارج شد و در جمادی الاول سال 179 در آنجا در گذشت.

8ـ ابو القاسم بن ابراهیم بن اسماعیل: گویند ستاره آل پیامبر بود. مردم مکه، مدینه، کوفه، ری، قزوین، طبرستان و دیلم با او بیعت کردند؛ ده سال در مصر اقامت کرد و در سال 164 هجری درگذشت.

9ـ ناصر الحق الاطروش: در شعبان سال 304 هجری در آمل ظاهر گشت، مدت سه سال و یک ماه حکم می‌راند.

10ـ الداعی إلی الله: ابو الحسن بن قاسم در سال 304 وارد آمل شد، دوازده سال پس از ناصر الحق امارت آنجا را بر عهده داشت.

11ـ المرتضی لدین الله: در سال 278 هجری زاده شد. فردی فقیه و عالم بود و تصانیف بسیار داشت، در سال 320 هجری در سعده درگذشت.

12ـ الناصر لدین الله: فردی بسیار شجاع و عالم بود. در سال 325 هجری درگذشت.

13ـ المهدی لدین الله: مادر وی دختر فیروز دیلمی بود، به سمت فارس رفت، عماد الدوله ابن بویه او را گرامی داشت. سپس از فارس به سوی حوشم رفته و در آنجا اقامت گزید، تا آنکه حاکم طبرستان فردی را فرستاد و او را مسموم نمود.

نتیجه

از دیدگاه زیدیه، رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) به صورت عام به امامت عترتش نص فرموده که منظور از عترت نیز همه فرزندان فاطمه (سلام الله علیها) (حسنی و حسینی) هستند. امامت از دیدگاه زیدیه چنین است: "در نگاه شان امامت، ریاست مطلقی است که به واسطه استحقاق فرد، شرعا برای او ثابت می‌شود".

راه‌های شناخت امام از منظر آنان دعوت، عقل و نقل و اجماع حل و عقد است. به طور کلی ویژگی‌هایی را که زیدیه برای امام لازم می‌دانند، می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: ویژگی‌های ایجابی و ویژگی‌های سلبی. راه‌های نصب امام در دیدگاه آنان عبارت از دعوت، انتخاب و اختیار و نص از طرف خدا و رسولش (صلی الله علیه و آله) است.

منبع:

1 - ثورة زید بن علی، ناجی حسن، ص 152.

2 - تاریخ و عقاید زیدیه، مصطفی سلطانی، ص 251 تا 288.

3 - مقاله "امامت از دیدگاه زیدیه و امامیه"، محمد شفق خواتی.

4 - مقاله "بررسی مفهوم امامت از دیدگاه دو فرقه امامیه و زیدیه"، سید احسان صادقیان.

5 - مقاله "زید بن علی بن الحسین (علیهما السلام)"، سید صفر رجبی.

مطالب مرتبط:

فرقه زیدیه چگونه می اندیشد؟

فرقه های زیدیه

حکومت زیدیه در ایران