سیر تحول کتاب آرایی جهان
علیرغم این محدودیت ها هنرمندان قرون وسطی از صدر مسیحیت تا زمان ابداع فن چاپ ، مراحل مختلفی را طی کردند و در قلمرو کتاب آرایی به مرزهای قابل توجهی دست یافتند که امروزه نیز هنوز زیبا، پرصلابت و شکوهمند است.
با توجه به آنکه سیر تحولات کتاب آرایی جهان در یک مقاله ممکن نیست، در این نوشتار تنها به صورت فهرست وار به برخی از مهمترین تحولات اشاره خواهیم کرد:
در قرن دوم میلادی تصاویر ی برای کتاب عهد قدیم (تورات) تهیه می شد که در اسکندریه مصر به زبان عبری و یونانی نگارش می شده اند.
قرون وسطی حد فاصل بین سقوط امپراتوری روم غربی یعنی حدود سال 400 میلادی تا پیدایش رنسانس (نوگرایی)(اول قرن15) در اروپاست. در این دوره حدودا 1000 ساله، اقتدار مذهب و دین ، بر تمام شئونات فرهنگی اروپا تسلط کامل داشت و هنرمندان را به خدمت واداشت تا هرچه بیشتر در ترویج دین مسیحیت کوشا باشند. زبان لاتین زبان رسمی مسیحیت کاتولیک بود که از آن در نوشتن متون اناجیل مقدس استفاده می شد.
همزمان با این تحولات، هنر تصویرسازی کتب مذهبی نیز به عنوان یک شاخه هنری رشد کرد هرچند که میان هنر کتاب آرایی مسیحیان و هنر کتابت یونانی و رومی می تواند پیوندهایی را مشاهده کرد.
از قرن ششم تاثیراتی از نقاشی قرون قبل از تاریخ در نگاره ها دیده می شود و در اواخر قرن ششتم تا اویل قرن 8 میلادی دوران تحریم شمایل سازی بوده است که کتابهای مربوط به عهد مسیحیت در این عصر از تاریخ معدوم شده یا پنهان بوده و بتدریج از میان رفته است.
از قرن 7 به بعد تهیه کتب مسیحی و مصورسازی توسط راهبان به اصطلاح "تاریک دنیا" در اورپای غربی و مرکزی انجام می شده است و اهمیت و تاثیر کار آنها به حدی بوده است که حتی پس از ابداع فن چاپ ، باز هم تا مدتها شیوه های ایشان مورد استفاده قرار می گرفت و مسلما هم آنها بودند که تغییراتی در خط لاتین و خطوط اروپایی بوجود آوردند.
در قرون 11 و 12، شیوه رمانسک (رومی وار) در اروپا شیوع یافت که تاثیراتی نیز در هنر کتابت بوجود آورد. در زمان سلطنت شارلمانی در فرناسه الگوی نقاشی روم باستان مورد تقلید و توجه قرار گرفت و شیوه های مختلفی در اروپا رایج گشت مانند شیوه "نورمان" در انگلستان و کتاب مقدس "وین چستر" که در آن پیکرها با خطوط رنگین قلم گیری شده اند . از دیگر شیوه های رایج در این دوره می توان به استفاده از حروف سرآغاز درشت و صفحه هایی از روایات تورات و انجیل در داخل حروف اشاره کرد.
در اواخر قرن 12میلادی در نسخه های خطی استفاده از ورق طلا رایج شد و راهبی به نام "ماتیو پاریس" که در صومعه کوچک می زیست برای نخستین بار، به تجسم انسان و اعمال و رفتار او پرداخت و صحنه هایی را خلق کرد که تجسم صحنه های جنگ و کشتار بودند و این سبک را به هنرهای مذهبی وارد کرد.
در قرن 13 در فرانسه، شیوه جدید گوتیک ظاهر شد و کتاب آرایی را در برگرفت. در این زمان تحولی در تصاویر سیاه قلم و طراحی تفننی حاشیه ها ظاهر گشت و هنر نقاشی بصورت یک هنر مستقل پیش رفت و پرسپکتیو و سایه پردازی توسط مصورسازان کتب، بکار گرفته شد. در این دوره به بعد دیگر تصویرساز، راهبی در خدمت کلیساها نبود و مستقل و در صنف خاص خود فعالیت داشت. حتی نام مصور ، بر نسخه های خطی نوشته می شد و در این زمان مصورسازانی مانند استاد "ادلوره"ف " پل دولمبورگ" و " یوهان نوگه" ظاهر گشتند.
در سال 1455م. برای چاپ کتاب مقدس (کاتیس) "یوهان گوتنبرگ" حروف برجسته فلزی را ابداع و اختراع نمود و برای هر یک از حروف الفباء قالب برجسته کوچکی ساخت و چاپگر (حروفچین) با بکار بردن آنها می توانستند صفحات کتاب را تکثیر نمایند.
در اثر اختراع گوتمبرگ کتاب های قالبی1 از رونق افتاد و کتب جدید با کیفیت مرغوب تر و تعداد بیشتر انتشار یافت. در کتابهای جدید غالبا هم حروف برجسته و هم قالبهای چوبی توامان مورد استفاده قرار می گرفت.
در زمان سلطنت شارلمانی در فرناسه الگوی نقاشی روم باستان مورد تقلید و توجه قرار گرفت و شیوه های مختلفی در اروپا رایج گشت مانند شیوه "نورمان" در انگلستان و کتاب مقدس "وین چستر" که در آن پیکرها با خطوط رنگین قلم گیری شده اند
کتب چاپی قرن 15 مانند نسخه های خطی نه سرفصل داشت و نه شماره گذاری صفحه. آرایش صفحات این کتابها به عهده نگارگران بود که حروف بزرگ عناوین و حروف تزئینی سرآغاز بندها را تهیه می کردند.
در واقع پس از ابداع فن چاپ تا اوایل قرن 16 نسخه های خطی و مصور برای اشراف از این نوع کتاب ها ساخته می شد و در آستانه پیدایش کتاب چاپی برخی از نگارگران، قالب های چوبی برای صنعتگران چاپ تهیه می کردند .
در نیمه اول قرن 16، مصور سازی کتب بیشتر با قالبهای چوبی و گاها گراورهای فلزی صورت می گرفت اما در نیمه دوم این قرن که بتدریج قالبهای چوبی منسوخ شد، استفاده از گراورهای تماما فلزی جایگزین آن گشت. در قرن17 مصورسازی اهمیت بیشتری پیدا نمود و توازن بین تصاویر و حروف از میان رفت و تصاویر کتاب ها عمدتا از شیوه نقاشی های باروک متاثر شد.
در قرن18، کتاب ها با نقوش تزئینی پیرامون حروف نیز آرایش سرصفحه مشخص می شد و در این قرن در مجموع آرایش کتب، سبک تر و ظریف تر شد و فقط برخی تزئینات مختصر در بالا و پائین صفحات و نیز در حروف سرآغاز به کار می رفت.
در اواخر قرن 18 با ابداع ماشین چاپ، دگرگرونی عمیقی در فن و هنر کتاب آرایی پدید آورد و بتدریج هنر گرافیک به عنوان شاخه مهم از هنرهای تجسمی شکل امروزی به خود گرفت.
پی نوشت:
1- یعنی کتبی که هر صفحه آن ، بصورت یک قالب یک تکه از چوب تراشیده می شد.
سمیه رمضان ماهی بخش هنری تبیان
منابع:
تاریخ تحول هنر و صنعت رنگ در ایران و جهان/ ناصر فروزان
تاریخ هنر جهان/ هورست وولدمار جنسن
دایره المعارف هنر/ روئین پاکباز
