چرا قرآن مثل بهار است؟

راه‌های انس با قرآن در روایات

قسمت چهارم

چرا قرآن می‌گوید که در قیامت، پیامبر (صلی الله علیه و آله) از مهجوریت قرآن شکایت دارد؟ آیا حضرت از امّت زمان خود گله می‌کند یا از مسلمانان بعد از آن دوران؟ به نظر می‌رسد با توجّه به ارتباط و علاقه‌ای که بین اصحاب و پیامبر (صلی الله علیه و آله) در آن زمان بوده است، این شکایت، متوجّه دوران بعد از پیامبر (صلی الله علیه و آله) باشد.

برای خارج شدن قرآن از مهجوریت، این نوشتار در پی آن است که روایات وارد شده در مورد قرآن را به صورتی نظام‌مند در آورد. حاصل این سیر طولی که در روایات مربوط به قرآن انجام شده، این می‌شود که هر کس به فراخور ظرفیت و توان خویش از قرآن بهره گیرد و عدم توانایی در یک مرحله، او را از مراحل قبل محروم نکند.

پیشینه:

1- «انس «در لغت، معنایی مقابل «وحشت» دارد و انس انسان به چیزی، بدین معناست که از آن، هیچ وحشت و اضطرابی ندارد و همراه با آن به آرامش می‌رسد.

2- در روایات، به انس با علم و معرفت به قرآن و ذکر خدا سفارش شده است.

3- آنچه انسان در مسیر هدایت به آن نیاز داشته باشد، در قرآن پیدا می‌کند.

4- نظام پیشنهادی ای که از مجموع روایات مربوط به قرآن به دست می‌آید از نگهداری قرآن در خانه آغاز می‌شود و با بالاترین درجه، یعنی عمل به قرآن، پایان می‌یابد.

5- اولین مرحله انس با قرآن: پایین‌ترین مرتبه نگهداری قرآن در منزل است که اگر کسی قادر نیست که هیچ گونه ارتباطی با قرآن داشته باشد، لااقل آن را در منزل نگهداری کند.

6- دومین مرحله انس با قرآن: قدم بعدی نگریستن به قرآن است. اگر کسی فقط نگاه هم به قرآن بکند، نوعی عبادت است.

7- قبل از مرتبه قرائت، گوش دادن به قرآن است. اگر کسی به هر دلیل از قرائت قرآن ناتوان است، می‌تواند به آن گوش فرا دهد.

8- در قرآن کریم آمده است کسانی که کتاب خدا را تلاوت کنند، مشمول اجر و فضل خداوند می‌گردند.

و اما امروز؛ پنجمین مرحله: اندیشه در قرآن

یکی از عالی‌ترین مراحل ارتباط با قرآن، اندیشیدن در آیات الهی است: أفلا یتدبّرون القرآن ولو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً. [1] با تدبّر در قرآن، می‌توان به این نتیجه رسید که قانون کلّی در مورد انسان و بقیه کائنات، تحوّل و دگرگونی است، هم در قول و هم در عمل؛ امّا قرآن این گونه نیست. به قول علامه طباطبایی، قرآنْ کتابی است در برگیرنده قوانین فردی و اجتماعی، مسائل مربوط به مبدأ و معاد، قصص، عبرت‌ها و پندها و... که به تدریج نازل گردیده و با گذشت ایام، دست‌خوش تغییر و تحوّل نمی‌گردد. [2] تدبّر در قرآن، علاوه بر فوائد علمی، نتایج شخصی هم دارد. طبق آیه‌ای که گذشت، با تفکّر و تدبّرِ در آیات قرآن، مشخص می‌شود که آیات آن، هیچ گونه اختلافی با یکدیگر ندارند؛ لذا آیات می‌توانند یکدیگر را تفسیر کنند و این فایده بسیار مهمّی بود که علاّمه طباطبایی در پرتو آن به تفسیر قرآن با قرآن رسید. ایشان ذیل همین آیه، امکان تفسیر قرآن با خود قرآن را نتیجه گرفته است. صاحب (مجمع‌البیان) نیز از آیه (أفلا یتدبّرون القرآن...) به همین نتیجه رسیده است. [3] نتیجه مهم دیگر، این است که چون احکام قرآنی در معرض تغییر و تحوّل قرار نمی‌گیرند، لذا این شریعت تا قیامت استمرار دارد. [4] از لحاظ شخصی نیز انسان با تدبّر در آیات قرآن و مجسّم کردن مبدأ و معاد، هم داستان خلقت انسان برایش یاد آوری می‌شود و هم آینده را پیش روی خود می‌بیند. روایاتی وجود دارند که در آن‌ها توصیه شده از قرائت آیات رحمت، مسرور و از قرائت آیات مشتمل بر وعده عذاب، محزون شوید. غزالی در کتاب (کیمیای سعادت) از ابوذر نقل می‌کند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) یک ثلث شب، این آیه را تکرار می‌کرد که: ان تعذّبهم فانّهم عبادک وان تغفر لهم فانّک أنت العزیز الحکیم. [5] از امام علی (علیه السلام) نقل شده است که قرآن را به سرعت قرائت نکنید و در پی آن نباشید که سوره را به آخر برسانید؛ قلوبتان باید به خشوع درآید. [6] آن حضرت در بیان دیگری فرمود: قرآن را یاد بگیرید که بهترین سخن است و در آن اندیشه کنید که چون بهار است. [7] نکته مهم این فرمایش حضرت، آن است که در مرحله یادگیری فرموده (بهترین سخن) است؛ ولی در مرحله تفکّر و اندیشه، آن را به (بهار) تشبیه کرده است؛ بهاری که فصل رویش و زندگی است.

قرآن قرین تو باشد. در قسمت دیگر، آخرین مرحله انس با قرآن تقدیم حضور خواهد شد.

پیوند قسمت اول: انس با قرآن به چه معناست؟

پیوند قسمت دوم: عبادت چشم چگونه است؟

پیوند قسمت سوم: خانه‌های ستاره‌ای

1. سوره نساء، آیه 2

2. المیزان، ج 5، ص 20

3. ر. ک. همان، ج 18، ص 241

4. به نقل از: اسرار قرآن، حسین خدیو جم، ص 26

5. الکافی، ج 2، ص 614

6. نهج البلاغه، خطبه 110

7. تحف العقول، ص 50