گلژی

اهداف:

آشنایی با اندامک گلژی

آشنایی با ساختار و وظایف این اندامک

در سال 1898 سلول شناس ایتالیایی به نام کامیلوگلژی با پر کردن سلول های عصبی جغد با نمک های نقره و بررسی میکروسکوپی این یاخته‌ها ذراتی تیره، هلالی شکل و به صورت شبکه درهم رفته‌ای را در مجاورت هسته هر سلول مشاهده کرد که آن را دستگاه شبکه‌ای درونی نامید. این مجموعه بعدها به افتخار گلژی، دستگاه گلژی نامیده شد.

با مطالعه سلول ها توسط میکروسکوپ های نوری و الکترونی به این نتیجه رسیده شد که دستگاه گلژی هم در یاخته‌های جانوری و هم در یاخته‌های گیاهی وجود دارد و یکی از اجزای مهم ساختمانی یاخته‌هاست که به ویژه در اعمال ترشحی سلول ها فعالیت زیادی دارد.

این دستگاه می‌تواند به صورت شبکه‌ای در مجاورت هسته، یا به صورت بخش های هلالی شکل و مجزا از یکدیگر به نام دیکتیوزوم ها در برش های یاخته‌ها دیده شوند. در یاخته‌های جانوری دیکتیوزوم ها اغلب به هم پیوسته‌اند و شبکه‌ای واقعی را تشکیل می‌دهند که همان دستگاه گلژی است.

در یاخته‌های گیاهی دیکتیوزوم ها اغلب جدا از هم هستند و به همین دلیل مشاهده میکروسکوپی آن ها نیز دشوارتر است. اساس ترکیب شیمیایی دستگاه گلژی فسفو لیپو پروتئینی است. این دستگاه حاوی پلی سارکاریدها، مواد قندی مثل گلوکز آمین، گالاکتوز، گلوکز، مانوز و فوکوز هستند.

حضور این آنزیم ها در دستگاه گلژی که در قسمت لبه‌های متورم کیسه قرار دارند نشانه ارتباط شبکه آندوپلاسمی و دیکتیوزوم است. یکی از عمده‌ترین و شاخص‌ترین گروه آنزیمی بخش گلژی گلیکوزیل ترانسفرازها هستند که با انتقال قندها به پروتئین ها و به لیپیدها موجب تشکیل گلیکو پروتئین و گلیکو لیپید می‌شوند.

ساختمان دستگاه گلژی

واحد ساختمانی یا بخش اصلی تشکیل دهنده دستگاه گلژی دیکتیوزوم است و شکل های دیگر آن می‌توانند از اجتماع تعدادی دیکتیوزوم تشکیل شوند. هر دیکتیوزوم به طور معمول از اجتماع 3 تا 8 ساختمان کیسه‌ای که هر کدام را یک ساکول، سیسترون با سیسترنا نیز می‌نامند تشکیل شده است.

ساکول یا سیسترن یا سیسترنا

کیسه‌های پهن و قرصی شکل غشایی هستند که بخش میانی صاف و وسعتی حدود یک میکرومتر دارند. اما کناره‌های کیسه بسیار چین خورده و متراکم است که قدرت جوانه زدن دارند و وزیکول های کوچکی را ایجاد می‌کنند. هر ساکول حالت کمانی دارد و یک سطح آن برآمده و سطح دیگر فرو رفته است.

ضخامت غشای ساکول همانند غشای شبکه آندوپلاسمی است. سطح سیسترن یا ساکول صاف و بدون ریبوزوم است. بین ساکول های یک دیکتیوزوم سیتوزول وجود دارد و توسط پروتئین های رشته‌ای و لوله‌ای به هم متصل شده‌اند. همه زیر لوله‌های پروتئینی که در سیتوزول بین دو کیسه یا ساکول قرار دارند همسو هستند.

دیکتیوزوم

هر دیکتیوزوم دستگاه گلژی دارای سه سطح یا سه ناحیه است.

ناحیه یا قطب محدب:

این قطب به نام های مختلف از جمله سطح نزدیک، سطح تشکیل، سطح کروموفیل، سطح اسموفیل و سطح سیس (Cis) نامیده می‌شود. این بخش نزدیک به شبکه آندوپلاسمی و گاهی پوشش هسته‌ای قرار دارد و از راه حفره‌های گذر یا وزیکول های انتقالی با شبکه آندوپلاسمی ارتباط دارد و مواد از ناحیه Transition شبکه آندوپلاسمی به دستگاه گلژی می‌رسد. این سطح کروموفیل یا رنگ دوست است.

ناحیه میانی:

چند کیسه یا ساکول دارد که به طور منظم روی هم قرار گرفته‌اند. تعداد این کیسه‌ها به نوع سلول بستگی دارد و اغلب نزدیک به 5 است.

به نام های سطح ترشح، سطح گود یا کاو، سطح بلوغ، منطقه ترانس، سطح کروموفوب یا رنگ گریز نیز خوانده می‌شود. این سطح دور از شبکه آندوپلاسمی و در مجاورت کیسه‌های ترشحی و گرانول های ذخیره‌ای قرار دارد و مواد از این طریق از گلژی خارج می‌شوند و با واسطه حفره گلژی به سوی بخش های دیگر از جمله غشای سیتوپلاسمی می‌روند.

اعمال دستگاه گلژی

این دستگاه اعمال زیاد و مهمی را انجام می‌دهد و از آن به پلیس راه سلول یاد می‌کنند. اعمال آن عبارتند از :

پردازش و آماده سازی محصولات تازه سنتز شده سلولی.

گلیکوزیلاسیون پروتئین های ترشحی: این فرایند در شبکه آندوپلاسمی دانه‌دار آغاز می‌شود اما طویل شدن و پردازش زنجیره پلی‌ساکارید در گلژی انجام می‌گیرد.

سولفاتاسیون: افزودن گروه‌های سولفات به پروتئین ها در سطح دور یا ترانس انجام می‌گیرد.

افزودن گروه‌های فسفات به پروتئین ها.

راهنمایی پروتئین ها به سوی هدف نهایی.

دخالت در سازماندهی برخی از اندامک های سلولی از جمله لیزوزوم ها.

دخالت در تشکیل، گسترش و رشد غشای سلولی.

دخالت در ترشحات نورونی یا تشکیل کیسه‌های سیناسپی محتوی نوروترانسیمتر

ترشح موسیلاژها و مواد ژله‌ای با زیر بنای پلی ساکاریدهای اسیدی بویژه در سلول های گیاهی.

دخالت در تولید و ترشح پولک و پوشش سیلیسی سطح جلبک ها.

دخالت در اگزوسیتوز سلول.

ایجاد تغییرات شیمیایی در مولکول ها.

مرکز یادگیری سایت تبیان

تهیه: فاضل سامانی - تنظیم: داودی