انقراض پروانه‌های ایرانی
مهندس علیرضا نادری 20 سال است روی پروانه های ایرانی تحقیق می کند و کتاب راهنمای میدانی پروانه های ایران را نوشته است. به عقیده نادری پروانه ها به واسطه عمر کوتاه و ناتوانی در سازگاری سریع با تغییرات شرایط، محیطی می توانند یکی از بهترین شاخص ها برای سنجش سلامت اکوسیستم باشند. این محقق ایرانی موفق شده چندگونه و زیرگونه جدید از پروانه های ایرانی را در مرکز بارکد زیستی معرفی و ثبت کند.
چه عواملی بر شناسایی یک گونه پروانه به عنوان گونه ای جدید یا بومی تاثیر دارد؟
**به همت تعداد زیادی از متخصصان داخلی و خارجی تا امروز در ایران حدود 415 گونه پروانه ثبت و شناسایی شده است. از این تعداد حدود 70 گونه اندمیک یا بومی انحصاری ایران است از جمله گونه های شیرازیکا و زاگرسیکا که بومی منطقه زاگرس هستند و در نام علمی هم به زیستگاه آنها گریزی زده شده است. برای تشخیص یک گونه در قدیم از صفات مورفولوژیکی (ریخت شناسی) استفاده می شد، امروزه مورفولوژی همچنان کاربرد دارد ولی شناسایی گونه ها دیگر به آن راحتی نخواهد بود. در نتیجه باید صفات جدیدی پیدا شود که از جمله می توان به پیش کشیدن مسائل اکولوژیکی و بیولوژیکی اشاره کرد. علاوه بر آن در سال های اخیر مطالعات ژنتیکی نیز به میان آمده که بارکد و آنالیز ژنتیکی بخشی از این قضیه است.
شنیده ایم گونه ای هم به نام شما ثبت شده است!
**این گونه که نادری نام دارد، گونه اندمیک یا بومی ایران است و در منطقه کوهستانی کرمان زیست می کند. در واقع یک گونه کمیاب است که در فصل بهار صرفا در این منطقه ظاهر می شود و فقط ده تا 15روز در طول سال پرواز می کند. این گونه شخصا از سوی اینجانب پیدا نشده، بلکه محققان آلمانی آن را یافتند و به دلیل لطف به اینجانب نام آن را نادری گذاشتند. در ایران دو گونه به نام من است که دومی یک بید روز پرواز منطقه ایلام است که خودم آن را پیدا کردم و به یک محقق آلمانی که در زمینه بیدها تخصص داشت، تحویل دادم. ایشان نیز صلاح دانستند این گونه را به نام من ثبت کنند.
پروژه بارکد حیات در بخش پروانه ها، جدای از شناسایی یک گونه تا چه حد می تواند در امر حفاظت از آن موثر باشد؟
**پروژه بارکد حیات حدود شش تا هفت سال پیش در کانادا کلید خورد. این پروژه بر این اساس کار می کند که در بخشی از زنجیره DNA کدهایی وجود دارد که برای هر گونه ثابت است. در این پروژه یک مخزن یا بانک کدی ساخته می شود که شامل همین قطعات DNA گونه های مختلف است و سپس توالی زنجیره DNA را از آن بانک مرجع روی سایت ها می گذارند. وقتی یک محقق بخواهد یک گونه دیگر را مقایسه کند، نمونه هایی که وجود دارد اصطلاحا بارکد می شود و با بانک مرجع مورد مقایسه قرار می گیرد. از روی مطابقت آنها با یکدیگر محقق متوجه می شود گونه مدنظر وی آیا همان گونه است یا گونه و زیرگونه دیگری است.
چه بخش هایی از پروسه طولانی بارکد DNA پروانه ها در ایران و چه قسمت هایی با مشارکت موسسات یا دانشگاه های خارج از کشور انجام شده است؟
**پروسه بارکد پروانه های ایران کلا در کانادا دنبال شد. این کار را شخصا حدود شش سال پیش با دانشگاه آلبرتا کانادا انجام دادم و تمام نمونه های لازم را که شامل حدود 220 یا 230 گونه از پروانه های ایران بود، در اختیار آنها قرار دادم. این پروژه نخستین پروژه بارکد حشرات از کشور ایران بود. برای این کار نمونه ها باید از بافت تازه برداشته شود، می توان کل بدن یک پروانه باشد که خوب البته بسیار بهتر است یا حتی می تواند تکه ای از بدن آن باشد. معمولا نمونه های قدیمی تر در بارکد چندان جوابگو نیست.
کاربرد این بارکد چیست؟
**بارکد را می توان با یک مثال بهتر تشریح کرد: فرض کنید یک محقق در حال بررسی خصوصیات یک گونه پروانه است. برای وی همانقدر که صفت رنگ اهمیت دارد، بارکد هم مهم بوده و چیزی فراتر از آن نیست و در واقع بارکد را یک صفت برای یک گونه می دانیم.
همه اینها روش هایی تکمیلی است که برای شناخت و حفاظت، گام های موثری محسوب می شود. آنچه به ثبت یک گونه پروانه به عنوان در معرض خطر انقراض چه در ایران و چه در جهان کمک می کند، در واقع همان شناسایی است که بارکد هم یکی از روش های شناسایی است.
شاخص ترین گونه های منقرض شده پروانه ها در ایران متعلق به چه زیستگاه هایی در کشور است؟
**طبیعتا زاگرس به دلیل آسیب پذیرتر بودن اکوسیستم و چرای بی رویه بیشتری که در آن صورت گرفته و خشکسالی که طی چند سال اخیر شاهد آن بوده ایم و مجموع اتفاقات دیگر بیشترین تعداد پروانه های کمیاب را در خود جای داده است. در مناطقی مثل خراسان نیز که تعداد گونه های اندمیک به دلیل اشتراک کوه های این منطقه با افغانستان و ترکمنستان کمتر است.
بسیار پیش آمده که من یک کوه بخصوص را در پنج تاریخ مختلف بررسی کرده ام چرا که اغلب پروانه ها در مناطق مختلف در تاریخ های متفاوت رویت می شوند به عنوان مثال یک پروانه امروز دیده می شود، یکی 20 روز بعد و یکی دیگر سال بعد حتی برخی ممکن است تا سه سال در جایی پرواز نکنند؛ همه اینها به آب و هوا بستگی دارد. پس یک محقق باید همه زیستگاه ها را در همه فصول و چند سال پیاپی سرکشی کند.
از مجموع این 14 گونه و زیرگونه چه تعداد شرایط زیستی پایداری دارند و چه تعداد را می توان در معرض خطر توصیف کرد؟
**با صراحت می توانم بگویم که بیشتر آنها در معرض خطر هستند چرا که پروانه هایی که هنوز پس از 200 سال که پژوهشگران خارجی به ایران می آیند یا حتی بعد از این همه مدت که در خود کشور محققان و کلکسیونرها جمع آوری داشته اند، کشف نشده اند یعنی حتما بسیار محدود و کمیاب هستند. حتی بسیاری از پروانه هایی که طی سال های اخیر کشف شده اند هم اکثرا وضع خوبی ندارند.
از این 14 عدد با اطمینان می گویم که چهار یا پنج مورد وضع بشدت آسیب پذیری دارند و از دید من حتی احتمال انقراض یکی از آنها وجود دارد. این گونهArchon / bostanchii نام دارد تا به امروز فقط در یک نقطه یعنی لرستان (پل دختر) پیدا شده است. این پروانه به تصدیق دوستان متخصص مهم ترین کشف پروانه شناسی ما در قرن گذشته است چرا که از این خانواده فقط حدود ده مورد ثبت در دنیا وجود داشته که آخرین گونه از این جنس هم حدود 120 سال پیش در ترکیه ثبت شده است. دلیل سوم هم این که این پروانه جزو خانواده ای است که آخرین گونه آن در کشور ما 100 سال پیش پیدا شد، اما اکنون زیستگاه این پروانه به مساحت حداکثر دو تا سه هکتار بشدت در معرض تخریب چرای دام است.
منبع: جام جم آنلاین
