عبادت چشم چیست؟

راه‌های انس با قرآن از دیدگاه روایات

قسمت دوم

درآمد

برای خارج شدن قرآن از مهجوریت، این نوشتار در پی آن است که روایات وارد شده در مورد قرآن را به صورتی نظام‌مند در آورد. حاصل این سیر طولی که در روایات مربوط به قرآن انجام شده، این می‌شود که هر کس به فراخور ظرفیت و توان خویش از قرآن بهره گیرد و عدم توانایی در یک مرحله، او را از مراحل قبل محروم نکند.

آنچه گذشت:

1- «انس در لغت، معنایی مقابل «وحشت» دارد و انس انسان به چیزی، بدین معناست که از آن، هیچ وحشت و اضطرابی ندارد و همراه با آن به آرامش می‌رسد.

2- در روایات، به انس با علم و معرفت به قرآن و ذکر خدا سفارش شده است.

3- آنچه انسان در مسیر هدایت به آن نیاز داشته باشد، در قرآن پیدا می‌کند.

و اما امروز:

معرفی مراتب ششگانه انس با قرآن و تبیین دو مرحله اول

نظام پیشنهادی ای که از مجموع روایات مربوط به قرآن به دست می‌آید چنانکه گفتیم از نگهداری قرآن در خانه آغاز می‌شود و با بالاترین درجه، یعنی عمل به قرآن، پایان می‌یابد.

مراتب علم به قرآن و بطون آن (که به طور تفصیلی هم به آن‌ها اشاره خواهد شد) عبارت اند از:

در مورد مراحل فوق، روایات زیادی وجود دارد که برای هر مرتبه، نمونه‌ای آورده می‌شود و سعی خواهد شد تا روایاتی که از سند معتبرتری برخوردار باشند، انتخاب شود. البته معمولاً در هر مرتبه، تعداد روایات به حدّی است که احتمال صدور آن را تقویت می‌کند. متأسفانه در زمینه سند و راویان روایاتی که منشأ حکم و فتوا نیستند، کار زیادی صورت نگرفته است و چون این روایات در محافل علمی مورد نقد و بررسی واقع نمی‌شده‌اند، بسیاری از راویان آن‌ها نیز مورد تحقیق رجالی قرار نگرفته‌اند و لذا در بعضی کتب رجالی، حکم به مجهول یا مهمل بودن آنها می‌شود. به نظر می‌رسد اگر روش خاصّی در مورد این گونه روایات به کار گرفته شود، بسیاری در این روایات و راویان آن‌ها از مهجور بودن خارج خواهند شد. فعلاً پیشنهاد ما همان استفاضه است (یعنی در هر موضوع، روایات را باید کنار یکدیگر قرار داده، در مورد صدور آن‌ها قضاوت نماییم).

اولین مرحله: نگهداری قرآن در خانه

از زمان‌های قدیم، تبرّک جستن به اشیای خاص و نگهداری آن‌ها در خانه، میان مردم مرسوم بوده است. توصیه به نگهداری قرآن در منازل که در روایات ما وجود دارد، شاید یک علّتش این باشد که مردم از آن خرافاتْ دست بردارند و به جای آنها به کلام الهی تبرّک جویند. لذا امام صادق (علیه السلام) فرمود: انه لیعجبنی أن یکون فی البیت مصحف یطرّد اللّه عزّوجل به الشیاطین1 در شگفتم از اینکه قرآنی در خانه است و شیاطین به واسطه آن از خانه دفع می‌شوند. پایین‌ترین مرتبه انس با قرآن نیز چنانکه گفته شد نگهداری آن در منزل است که اگر کسی قادر نیست که هیچ گونه ارتباطی با قرآن داشته باشد، لااقل آن را در منزل نگهداری کند.

حتی اگر این معنا هم در نظر مبارک امام نباشد، نگهداری قرآن در منزل، به مصلحت انسان است که در روایت به آن اشاره شده است. روایاتی هم داریم که در تعارض با این روایت است و نگهداری قرآن را بدون نگاه کردن به آن و یا بدون تلاوت آیات آن، مذموم شمرده است؛ ولی همان طور که گفته شد، حلّ تعارض به سبب اختلاف رتبه افراد است. معلوم است شخصی که توان نگاه کردن به قرآن و قرائت آن را ندارد، حداقل کاری که می‌تواند انجام دهد، این است که قرآن را در منزلْ نگهداری نماید و این امر، مصادیقی در جامعه دارد؛ درست مثل نماز خواندن که اگر کسی قادر به خواندن آن نیست، حداقل باید با ایما و اشاره، آن را به جای آورد. علاوه بر دو احتمالی که گفته شد، احتمال سومی نیز وجود دارد که توصیه به نگهداری قرآن در آن زمان، برای حفظ قرآن بوده است تا نسخه‌های قرآن، متعدد باشد و از بین نرود. لذا امام صادق (علیه السلام) برای جلب توجّه، این گونه تعبیر آورده تا مردم تشویق به نگهداری قرآن شوند؛ ولی این احتمال، مۆیدی ندارد. اگر روایت نبوی بود، شاید این احتمالْ تقویت می‌شد.

دومین مرحله: نگاه کردن به قرآن

در مورد نگاه کردن به قرآن، روایاتی وجود دارد که آن را نوعی عبادت شمرده است. ابوذر از رسول خدا نقل می‌کند که فرمود: نگاه کردن به قرآن، عبادت است2. در روایت دیگری از پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمده است: اُعطوا أعینکم حظ‌ها من العبادة، قالوا: وما حظ‌ها من العباده؟، قال: النظر فی المصحف والتفکّر فیه والاعتبار عند عجائبه3. چشمانتان، بهره ای از عبادت دارند که باید به آن‌ها ببخشید. سۆال کردند: نصیب آن‌ها از عبادت چیست؟ فرمود: نگاه کردن به قرآن و فکر کردن در آن و پند گرفتن از شگفتی‌های آن. البته روایت دوم، دلالت بر تدبّر در قرآن نیز دارد که در مراحل بالاتر است؛ امّا با توجّه به روایت ابوذر، اگر کسی فقط نگاه هم به قرآن بکند، نوعی عبادت است و روایت دوم، در مقامِ قیدِ اطلاق روایت اوّل نیست؛ چون قرینه خارجی داریم. وقتی نگهداری قرآن در منزل سفارش شده است، قطعاً نگریستن به آیات آن، ارزش بیشتری دارد.

به امید آنکه توفیق انس با قرآن نصیب تک تک خوانندگان شود. در قسمت آتی مراحل سوم و چهارم انس با قرآن تقدیم حضور خواهد شد.

پیوند قسمت اول: انس با قرآن به چه معناست؟

1. الکافی، ج4، ص613؛ ثواب الأعمال، الصدوق، ص129.

2. الأمالی، الطوسی، ص450 (ح1016)؛ بحارالأنوار، ج38، ص196.

3. کنزالعمّال، علی المتّقی الهندی، ح5662.