شرح حال مفسر بزرگ فرات کوفی
بیش از هزار سال پیش در خانواده‌ای شیعی که دوستدار رسول خدا و اهل بیت معظم او بودند کودکی چشم به جهان گشود که او را همنام جدش، فرات نامیدند. کودکی که در سال‌های نه چندان دور محبت خود را به خاندان رسول خدا صلوات الله علیهم اجمعین، با نگاشتن تفسیری ارجمند به کمال رساند و از این رو نام خود را در زمره مفسران شیعی ثبت نمود. تفسیری که به نام خود او یعنی فرات کوفی نام بردار گشته است...
بیش از هزار سال پیش در خانواده‌ای شیعی که دوستدار رسول خدا و اهل بیت معظم او بودند کودکی چشم به جهان گشود که او را همنام جدش، فرات نامیدند. کودکی که در سال‌های نه چندان دور محبت خود را به خاندان رسول خدا صلوات الله علیهم اجمعین، با نگاشتن تفسیری ارجمند به کمال رساند و از این رو نام خود را در زمره مفسران شیعی ثبت نمود. تفسیری که به نام خود او یعنی فرات کوفی نام بردار گشته است.
فرات پس از گذراندن دوران کودکی قدم در عرصه علم‌آموزی گذارد و در این مسیر بیشتر توجه و همت خویش را در راه جمع‌آوری و بررسی روایات ائمه معصومین علیهم السلام معطوف داشت. علاقمندی او در این راه به حدّی بود که برای دستیابی به بیانات نورانی امامان علیهم السلام از محضر بیش از یکصد نفر از راویان و مشایخ حدیث کسب فیض نمود. در میان روایاتی که بیشتر مورد توجه فرات بود و در تفسیر خود نیز به طور عمده به آن‌ها پرداخته است، روایات تفسیری و احادیث مبیّن شأن و مقام اهل بیت علیهم السلام است. همین مطلب و نوع روایاتی که اتخاذ کرده است به میزان زیادی اختلافی را که در میان دانشمندان درباره مذهب وی وجود دارد، پاسخ می‌گوید؛ چرا که برخی او را شیعه زیدی و برخی دیگر شیعه دوازده امامی دانسته‌اند. این اختلاف از اینجا ناشی شده که قول صریحی درباره مذهب او وجود ندارد. اما عباراتی که فرات در ابتدا و انتهای تفسیر خود آورده و معصومین علیهم السلام را از امیرالمۆمنین تا امام مهدی علیهم السلام دانسته است این احتمال را که او شیعه دوازده امامی بوده است قوت می‌بخشد.
دیدگاه بزرگان
گرچه درباره شخصیت این مفسر در کتب پیشینیان مطلب قابل ذکری وجود ندارد ولی برخی علماء و صاحب نظران با توجه به کیفیت تفسیر وی و آنچه در آن آمده دیدگاه های مۆثری در شناخت وی ارائه کرده‌اند. از جمله صاحب روضات الجنات درباره‌اش می‌گوید:
«این تفسیر روایاتش هماهنگ با سایر روایات و مۆلفش عالمی صحیح الاعتقاد بود. و روایاتش دلیل بر این است که امامی (دوازده امامی) بوده است، مضمون روایات آن با کتاب‌های مورد اعتماد برابر است.»
علامه مجلسی که خود از بزرگ‌ترین دانشمندان شیعه است درباره وی چنین می‌نویسد:
«اگرچه بزرگان درباره شخص فرات، چه به خوبی و چه به بدی، یادی نکرده‌اند، ولی اخبار و روایات موجود در تفسیر فرات چنان است که با احادیث معتبری که به دست ما رسیده است و نیز در نیکویی ضبط در نقل آن روایات، موافق احادیث معتبره‌ای است که به دست ما رسیده است.»
و در جای دیگر می‌فرمایند:
«و این‌ها از چیزهایی است که موجب وثوق پیدا کردن به مۆلف آن و نیز به وجود آمدن حسن ظن به او می‌شود.»
آقای محمد کاظم محمودی مصحح تفسیر فرات درباره‌اش چنین می‌نویسد:
«فالمصنف کان رجلاً فاضلاً متمتعاً بارضیة فکریة و اجتماعیة حضبه مکنة من تألیف هذا الکتاب.»
تفسیر فرات کوفی
این تفسیر دارای قدمتی هزار ساله است و به زبان عربی نگاشته شده است که بعدها ترجمه فارسی آن نیز به نگارش در آمده و مورد استفاده فارسی زبانان قرار گرفته است. همین قدمت تاریخی این تفسیر را به عنوان یکی از مهم‌ترین تفاسیر روایی قرار داده است. این تفسیر بر اساس ترتیب سوره ای قرآنی نوشته شده گرچه در موارد اندکی از این ترتیب تخلف نموده است. روایات مورد استفاده در این تفسیر به روایاتی اختصاص یافته که در تفسیر آیات قرآن از سوی اهل بیت علیهم السلام وارد شده است و موضوع اغلب این روایات تفسیری، بیان شأن و مقام ائمه معصومین علیهم السلام و ولایت ایشان است.
دانشمندان زیادی از این تفسیر در آثار خود بهره برده‌اند که از آن جمله‌اند:
حاکم حسکانی در شواهد التنزیل، شیخ صدوق در امالی و اخبار الزهراء، علامه مجلسی در بحارالانوار، شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه، سید هاشم بحرانی در تفسیر البرهان، و برخی دیگر.
نکته پایانی در باب این تفسیر زمان تألیف آن است که به اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم مربوط است.
اساتید و مشایخ فرات کوفی
این مفسر ارجمند چنانکه گفتیم در مسیر دست یابی به روایات امامان معصوم علیهم السلام و به جهت علاقه زیادی که به علوم ایشان داشت از محضر اساتید زیادی بهره برد که تحقیقات انجام شده از سوی متخصصان تعداد آن‌ها را در حدود تن می‌داند لکن برای رعایت اختصار و آشنایی شما عزیزان به تعداد اندکی از ایشان اشاره می‌کنیم و بررسی‌های دقیق‌تر را به عهده کتب مربوط در این زمینه وامی گذاریم.
1 حسین بن سعید کوفی اهوازی؛ از اصحاب امام رضا، امام جواد و امام هادی علیهم السلام که مهم‌ترین استاد اوست.
2 جعفر بن محمد بن مالک بزاز فزاری
3 عبید بن کثیر عامر کوفی
4 به راهیم احمد بن عمرو، یا عمرو همدانی
5 ابراهیم بن بنان خثعمی
و بسیاری دیگر.
شاگردان:
در میان کسانی که از محضر این مفسر گرامی استفاده نموده‌اند می‌توان به این چند تن اشاره نمود:
1 ابوالقاسم علوی، عبدالرحمان بن محمد بن عبدالرحمان حسنی یا حسینی
2 ابوالحسن، محمد بن احمد بن ولید
3 حسین بن محمد بن فرزدق فرازی
4 محمد بن حسن بن سعید هاشمی کوفی.
وفات
در منابع موجود درباره این مطلب که وی در کجا وفات یافته و محل دفن او در چه مکانی است اطلاع درستی در دست نیست تنها چیزی که با بررسی مطالب گذشتگان می‌توان به آن رسید این است که فرات در نیمه نخست قرن چهارم هجری درگذشته است.
نویسنده: نعمتی
كارشناس شبكه تخصصی قرآن تبیان
