آشنایی با تفسیر "منة المنان فی الدفاع عن القرآن"

یکی از تفاسیر بسیار گرانمایهء شیعه که آشنایی با روش و مطالب آن می‌تواند بسیار مفید باشد، تفسیر "منة المنان فی الدفاع عن القرآن" است که متأسفانه تنها یک جلد از آن، جزء سی‌ام، به چاپ رسیده است. شهید محمد صدر، نویسندهء این کتاب، روشی نو در بیان مباحث تفسیری در پیش‌گرفته که آن را به کتابی جالب و خواندنی تبدیل نموده است. در این مجال به بررسی اجمالی این تفسیر پرداخته می‌شود.

آشنایی با مۆلف

سید محمد بن محمد صادق بن مهدی بن اسماعیل بن صدرالدین از نوجوانی خواندن علوم حوزوی را آغاز نمود و پس از ورود به دانشکده فقه در کنار علوم دینی؛ در زمینه تاریخ، علم النفس و زبان انگلیسی نیز موفقیت هایی را کسب کرد. در نهایت نیز بحث خارج فقه را از اساتید بزرگ و به نام دوران خویش فراگرفت.

وی از جانب عالمانی چون آقا بزرگ تهرانی، میرزا حسین نوری، سید محمد صادق صدر و غیره اجازاتی دریافت کرد. اجازه اجتهاد نیز از سوی سید محمد باقر صدر به این عالم والا مقام داده شد. او از اساتید گران‌مایه‌ای چون سید محمد صادق صدر، سید محمد تقی حکیم، شیخ محمد تقی ایروانی، سید عبدالوهاب کربلایی (زبان انگلیسی)، دکتر حاتم کعبی (علم النفس)، دکتر فاضل حسین (تاریخ)، سید محمد باقر صدر، صدرا باکوبی، آیت الله خویی، محسن حکیم و سید روح الله موسوی خمینی کسب علم نمود.

سید محمد صدر پس از مدتی خود به تربیت شاگردان اهتمام ورزید و علاوه بر دروس معمول حوزوی و تدریس خارج فقه، جلسات تفسیر هفتگی را نیز برگزار می نمود که کتاب گران سنگ «المنة المنان فی الدفاع عن القرآن» حاصل همین کلاس می باشد.

سید محمد صدر پس از وصلت با دخترعموی خویش صاحب چهار فرزند به نام‌های مصطفی، مقتدی، مۆمل و مرتضی گردید.

در نهایت رژیم بعثی عراق این عالم ارجمند را به همراه دو فرزندش به شهادت رسانده و جهان را در غروب ستاره درخشان دیگری فروبرد.

آشنایی با کتاب

عنوان کامل کتاب «منه المنان فی الدفاع عن القرآن» می باشد. زمان نگارش کتاب طبق آنچه شهید ذکر کرده اند 26 رمضان المبارک سال 1416 هجری قمری بوده است. در ذیل به بیان برخی از مهم‌ترین نکات پیرامون این کتاب تفسیری پرداخته می‌شود.

ساختار کتاب

این کتاب به سه بخش کلی تقسیم می شود:

1 ـ مقدمه مۆلف در بیست بخش

2 ـ مبحث بسمله

3 ـ تفسیر سوره هایی از کلام الله، به ترتیب از آخر قرآن تا پایان سوره علق

در این کتاب از جز 30 قرآن شروع به تفسیر شده است. شهید دو دلیل را برای این کار بیان کرده‌اند:

1 ـ ترک تقلید از تکرار کار پیشینیان.

2 ـ کتب تفسیری همواره با مشکلی اساسی رو به روست و آن اینکه مۆلفان، اکثر مطالب و افکار خویش را در نصف اول قرآن بیان داشته و غالبا آیات آمده در نیمه دوم را به اول ارجاع می‌دهند و در نتیجهء مختصر شدن مطالب بخش دوم، مردم گمان می‌کنند که این قسمت از اهمیت کمتری برخوردار است.

وجه تسمیه

ایشان کتاب خویش را منتی از جانب منان و رحمتی از سوی رحمان می‌دانند و سعی کرده‌اند تا عرصه‌هایی نو را در پیش چشمان قاریان گشوده و راهی قابل سیر را به آنان نشان دهند.

پیش‌شرطی برای خوانندگان

ایشان تنها دو گروه از افراد را شرعا جائز دانسته‌اند که آن را مطالعه نمایند:

1 ـ دانشجویان دانشگاه‌ها و مانند آن

2 ـ کسانی که اطلاعات کافی از علوم دینی متعارف در حوزه‌ها دارند.

روش شناسی کتاب

پس از بررسی هایی که بر روی این کتاب ارزشمند انجام گردید روش‌ها و شیوه‌هایی متداول در سراسر آن به شرح زیر به دست آمد:

1. ذکر اسامی مختلف سوره

در این زمینه ممکن است برخی موارد را اشاره نمایند:

ـ اسم مشهور یا متداول در مصاحف

ـ ذکر نام غیر مشهور از سوره

ـ پیروی از طریق شریف رضی در مجازات القرآن و آن عبارت است از نام‌گذاری بر اساس عنوانی که در سوره به کار رفته است. برای مثال: «السورة التی ذکرت فیها البقرة»

ـ نام‌گذاری بر اساس عرف که سوره‌ها را با عبارت ابتدایشان صدا می‌زنند. مانند «قل هو الله»، «إنا أنزلناه»

ـ به جای قرار دادن نام برای سوره می‌توان به رقم در مصحف اشاره نمود.

این موارد در تمام سوره ها به طور یکسان دیده نمی شود و ممکن است برخی کمتر از این تعداد عنوان داشته باشند.

2. استفاده از شیوه سۆال و جواب در ذکر مطالب

شهید سعی در بیان موارد دیر فهم و یا مشکل قرآن دارند و برای آسان‌تر شدن و جذاب گشتن، آن‌ها را به صورت سۆالی مطرح نموده و سپس به پاسخ می پردازند. در این شیوه ایشان از لفظ «سۆال» و «جوابه» استفاده نموده‌اند. البته گاه ممکن است «جوابه» را نیاورده باشد.

3. ذکر مطالبی خارج از اسلوب سۆال و جواب

این دست از مطالب عموماً در ابتدای شروع مباحث هر سوره آورده می شوند. برای مثال در ابتدای سوره فلق بدون آوردن «سۆال» مطالبی را ذکر کرده‌اند.

4. قراردادن بخشی برای بیان وجوه اعرابی برخی آیات

در این بخش نظرات و اقوال دیگران را ذکر کرده و سپس دیدگاه خویش را بیان می دارند.

5. استفاده از الفاظی خاص در پاسخ به سۆالات

ـ الوجه یا الوجهة: مواردی که چند وجه می‌تواند داشته باشد.

ـ الأطروحة: شهید صدر در مقدمه دو تعریف از آن ارائه داده‌اند که خود بر این اعتقاد می‌باشند که دومی از اولی دقیق‌تر است:

1. نظر محتملی است که فرد را به جمع‌آوری قرائن و دلائل بیشتری پیرامون خود فرامی‌خواند به گونه‌ای که به تدریج بر این نظر می‌رسد که همان رأی صحیح است.

2. احتمالی است که بر اساس قاعده «إذا دخل الاحتمال بطل الاستدلال» برای استدلال متضاد آورده می‌شود.

ـ أقول: دلالت بر نظرات و اجتهادات شخصی آیت الله صدر دارد.

ـ إن قلت – قلت یا قلنا: به وسیله إن قلت احتمالات یا سۆالات دیگری را مطرح می‌نماید و با استفاده از قلت یا قلنا بدان‌ها پاسخ می‌دهد.

ـ الشکل: حالت‌های مختلف سۆال یا مورد سۆال‌شده را بیان می‌دارد.

ـ القسم و التقسیم و الانقسام: اقسام مختلف و تقسیم‌بندی‌های متفاوت مطلب مورد نظر را بیان می‌دارد.

از الفاظ دیگری چون الامر، الاحتمال، التفسیر، الفهم، المقدمه و الاشکال نیز استفاده نموده‌اند که به دلیل وضوح معنا و جلوگیری از طول کلام از پرداختن به آنها صرف نظر می‌شود.

آنچه در نهایت بایستی اشاره نمود این است که ذکر این قبیل الفاظ به خواننده در جهت فهم بهتر مطالب و تفکیک آنان کمک کرده و به گونه‌ای دسته‌بندی‌شده آن‌ها را فرامی‌گیرد. این یکی از مهم‌ترین ویژگی‌ها و شاخصه‌های تفسیری این عالم والا مقام می‌باشد که در بسیاری از تفاسیر وجود نداشته و یا به این گستردگی دیده نمی‌شود.

6. توجه ویژه به اقوال علامه طباطبایی، عکبری، راغب، شریف رضی و قاضی عبدالجبار

7. ذکر شواهد از آیات، روایات و اشعار عرب

8. بررسی آیات خارج از سوره اما مرتبط با موضوع

9. حل تعارض‌های ظاهری میان آیات

10. وجود ارجاعات به مطالب قبل کتاب، سایر کتب خویش و آثار دیگر مۆلفان

محتوای مطالب کتاب

شهید سید محمد صدر براساس آیه *"مَّا فَرَّطْنَا فِی الكِتَابِ مِن شَیْءٍ " بر این نظر می‌باشند که در قرآن تمامی علوم وجود دارد. در نتیجه قرآن می‌تواند از قواعد عربی پیروی نماید یا خلاف آن را بیاورد. می تواند در موارد ضروری بر خلاف فصاحت سخن گوید با وجود آنکه این امر یکی از ویژگی‌های اصلی قرآن می‌باشد. همان‌گونه که شامل لغات عربی است سزاوار است از لغات دیگر اقوام نیز استفاده نماید. هم چنان که بر ظاهر شامل می‌شود می‌تواند محتوای باطنی را نیز دربرگیرد.

با توجه به اینکه کتاب ایشان در زمره مشکل القرآن ها قرار می‌گیرد ادعا نموده‌اند که در آن تمام علوم اسلامی و بعضی از علوم طبیعی چون فیزیک، ستاره شناسی، تاریخ و غیره را استفاده نموده‌اند.

با توجه به اینکه تنها یک جلد از کتاب ایشان تاکنون به چاپ رسیده، نمی‌توان نتیجه نهایی گرفت که آیا به تمام علوم اسلامی و برخی از علوم تجربی پرداخته‌اند یا خیر. لکن در بررسی همین یک جلد بسیاری از علوم یافته شد که به طور کلی می‌توان به دسته‌بندی‌های زیر اشاره کرد:

1. علوم عقلی از قبیل کلام، فلسفه، اصول فقه

2. علوم ادبی از قبیل نحو، صرف، لغت، اعراب، بلاغت

3. بررسی های روایی

نظرات خاص شهید صدر

آیت الله سید محمد صدر در کتاب خویش نظراتی بعضا متفاوت از سایر علما و مفسران بزرگ داشته و دلائلی را نیز ارائه فرموده‌اند که در این مجال به نقل عنوان برخی از آن‌ها اکتفا نموده و خوانندگان عزیز را به اصل کتاب برای آشنایی تفصیلی با آن‌ها ارجاع می‌دهیم:

1. توجه به مبحث قرائات ارجح دانستن قرائت حفص از عاصم

2. عدم اعتبار برای روایات سبب نزول

3. قائل نبودن به وجود هدف واحد برای اکثر سور

4. چگونگی نسق و سجع در قرآن

چکیده

کتاب تفسیر "منة المنان فی الدفاع عن القرآن" نوشتهء شهید محمد صدر در شمار مشکل قرآن‌ها قرار می‌گیرد. این کتاب به سه بخش کلی مقدمه، مبحث بسمله و تفسیر سوره هایی از کلام الله قابل تقسیم است.

روش مۆلف محترم در این کتاب ذکر اسامی مختلف سوره، استفاده از شیوه سۆال و جواب در ذکر مطالب، ذکر مطالبی خارج از اسلوب سۆال و جواب، قراردادن بخشی برای بیان وجوه اعرابی برخی آیات، استفاده از الفاظی خاص در پاسخ به سۆالات، توجه ویژه به اقوال علامه طباطبایی، عکبری، راغب، شریف رضی و قاضی عبدالجبار، ذکر شواهد از آیات، روایات و اشعار عرب، بررسی آیات خارج از سوره اما مرتبط با موضوع، حل تعارض‌های ظاهری میان آیات، وجود ارجاعات به مطالب قبل کتاب، سایر کتب خویش و آثار دیگر مۆلفان بوده است.

ایشان ادعا نموده‌اند که در آن از تمام علوم اسلامی و بعضی از علوم طبیعی چون فیزیک، ستاره‌شناسی، تاریخ و غیره را استفاده نموده‌اند.

زینب مجلسی راد

بخش قرآن تبیان 

مطالب مرتبط:

كسی كه با دعای خود عذاب شد

تفسیر«الكشاف عن حقائق»

تفسیر مخزن العرفان

سه تفسیر از یک مفسر

آشنایی با تفاسیر