یکی از علائم شیعه بودن!
«بداء» یکی از مسائل اعتقادی شیعه است که یکی از ویژگی های مشخص و بارز ایشان شمرده می شود. البته اعتقاد به بداء در صورتی میسّر خواهد بود که پایه های استدلالی این موضوع به خوبی مستحکم شود و از نظر عقلی و برهانی این مطلب به خوبی درک شود. در این صورت اعتقاد به آن اثبات قدرت حق تعالی و از سوی دیگر مسأله ی اراده در انسان است و تبادل منطقی و معقول میان اعتقاد به قدرت الهی و اختیار انسان رخ خواهد داد!
بداء شیعه!
بداء در لغت به معنای ظهور بعد از خفاء است و از آن معنای تبدل و تغییر بدست می آید. اعتقاد به بداء یکی از موضوعات و بحث های جنجالی و مورد اختلاف میان شیعیان و اهل تسنن است. اساساً یکی از علامات شیعه همین مساله اعتقاد به بداء است که در حدیث آمده است: من انکر أربعة الا شیاء فلیس منّا: هر کس چهار چیز را انکار کند از ما اهل بیت نیست. یکی از آن چهار چیز بداء است.
بنابراین منکر بداء علامت شیعه را ندارد!
مسأله بداء و تغییر در خدا؟!!
بدأء در اصل موضوع به معنای آن است که ما معتقد باشیم خداوند متعال دارای علم است و در علم او بداء راه می یابد! از نظر شیعه بداء در علم الهی اشکالی پیش نمی آورد. در حالی که اهل تسنن این موضوع را به معنای ورود تغییر و تبدّل در علم الهی می دانند و آن را انکار می کنند! انسان به عنوان موجودی محدود ممکن است در مقطعی چیزی برایش مخفی باشد و سپس آشکار شود امّا برای خداوند متعال که فوق همه چیز است چگونه می توان گفت چیزی برای او در خفاء بوده و سپس ظهور پیدا می کند؟!! از این رو اهل تسنن بداء را در مورد خداوند متعال مستلزم جهل و یا تغییر در ذات خدا و یا محدودیت قدرت الهی دانسته و آن را انکار می نمایند! امّا در مقابل، تئوری شیعه در این باره هیچ یک از لوازم فوق را درباره ی حق تعالی پیش نخواهد آورد و از این رو شیعه بداء را می پذیرد!
شیعه چگونه بداء را تبیین می کند؟
شیعه منکر علم الهی به همه ی اشیاء و فوق الاشیاء بودن حق تعالی و احاطه قدرت حضرت حق نیست، بلکه شیعه معتقد است علم خدا در عین اینکه عامّ است و تخصیص نمی خورد، بداء هم دارد ولی باید بداء را به گونه فهمید که با علم فراگیر الهی منافاتی نداشته باشد! از این رو نه تنها اعتقاد به بداء منافاتی با قدرت و جایگاه برتر حق تعالی ندارد بلکه تثبیت کننده و مستحکم کننده ی آن در اعتقادات انسان است.
مراتب علم خدا و بداء
برای فهم دقیق مسأله بداء بایستی علم الهی و مراتب آن را به خوبی درک کرد. بر اساس اعتقاد شیعه که براساس قرآن و روایات شکل گرفته است، خدای متعال یک علم ازلی ذاتی دارد که هیچ تغییر و تبدّلی در آن راه ندارد و آن علم الهی قبل از ایجاد موجودات است. یک مرحله ی دیگر در علم الهی علم تفصیلی حق تعالی و همان علم مع الایجاد الهی است که همان نفس موجودات است. بداء در این مرحله تحقق می یابد.
حکمای الهی و تبیین بداء
صدرالمتألهین یکی از حکمای الهی است که کوشیده مسأله ی بداء را به نحو معقول تبیین نماید. وی تصریح می کند که بداء به عنوان صفت ذات الهی محال است یعنی چیزی در ذات حق مجهول باشد و سپس معلوم شود، محال است. امّا اگر بداء را به عنوان صفت فعل مطرح کنیم یعنی چیزی ظاهر نبود و موجود نبود و بعد ظاهر و موجود شد و خدا هم آن را از قبل می دانست، نه تنها اشکالی در قدرت و علم الهی ایجاد نمی شود بلکه اساساً تثبیت کننده ی آن ها نیز هست!
مسأله ی بداء در مثال!
مثلاً فرض کنیم کسی که در حال احتضار بوده است زنده شود و نمیرد. چگونه شد که او نمرد و زنده شد. بداء در این مساله چگونه است؟ زنده شدن کسی که در حال احتضار است بدان معنی نیست که در علم ذاتی خدا امری حادث شده باشد و تغییر و تبدّلی در آن روی دهد که در این صورت علم الهی و قدرت حق تعالی مورد خدشه واقع می شود؛ بلکه در علم فعلی خدا یعنی علمی که صفت فعل است این طور رخ داده است که کسی که می خواست بمیرد حالا برگشته و زنده می شود. این مستلزم هیچ گونه نقص و جهلی برای خدا نیست.
یک راه دیگر!
برخی از اندیشمندان شیعی با توجه به اصطلاحات قرآنی در مراتب علم خدا که شامل مرتبه عذاب، مرتبه ی لوح محفوظ مرتبه ی لوح محو واثبات و غیره است سعی می کنند مسأله ی بداء را تبیین نمایند.
در این نگرش یک مرتبه ی علم، علم ذات خداست، مرتبه ی دوم «قلم» است که جامع همه ی علوم است و مرتبه ی دیگر لوح محفوظ است که همه چیز در آن هست و در نهایت مرتبه ی لوح محو و اثبات است که این مرتبه ی علم الهی شامل علومی است که محو و اثبات می شود: « یمحو الله مایشاء و یثبت و عنده علم الکتاب» حال در همان مثال قبلی فردا باید فلان شخص بمیرد و با فرا رسیدن فردا او کار خیری انجام می دهد و نمی میرد این تغییری در مراتب بالای علم الهی شامل ذات و قلم و لوح محفوظ ایجاد نمی کند بلکه در مرتبه ی لوح محو و اثبات این رخ می دهد و در مراتب بالای علم الهی مرگ و زندگی آن شخص مشروط بوده است که با مثلاً انجام کار خیری مرگ او به تعویق می افتد و با انجام گناهی مثلاً مرگ او فرا می رسد! پس بداء بدین معنی است که در مرتبه ی لوح محو و اثبات از مراتب علم الهی تغییر و تبدل روی می دهد!
شیعه بودن و بداء!
فایده ی اساسی که شیعه با اعتقاد به بداء بدان دست می یابد آن است که بسیاری از معارف و آموزه ها در شیعه براساس آن شکل می یابد و معنا پیدا می کند! با اعتقاد به بداء انسان زود ناامید نمی شود! و همواره به رحمت الهی نظر دارد زیرا ممکن است گریز گاهی و راه نجات و فراری برای انسان در علم ذاتی و لوح محفوظ حق تعالی تعریف شده باشد که با اعتقاد به بداء و لوح محو و اثبات می تواند آن را بیابد. به علاوه دعا و نذر و نیاز و مسألی از این دست همگی برای انسان براساس اعتقاد به بداء اهمیت یافته و معنا می یابد. به همین دلیل است که در روایات ما دعا سلاح مومن معرفی شده است و دعا می تواند قضای حتمی الهی را تغییر دهد که: الدعا یردّ القضاء. بنابراین مجموعه ی معارف و آموزه های شیعی ناب و خالص براساس بداء و اعتقاد به آن پایه گذاری شده و به صورت معقول و منطقی قابل درک و فهم می گردد و اینجاست که انسان می فهمد چرا اعتقاد به بداء از علائم شیعه بودن است!
ن. رادفر
بخش اعتقادات شیعه تبیان
منابع و مآخذ:
1- الشواهد الرّبوبیة- صدر المتألهین شیرازی
2- هستی و علل آن- شرح غلط رابع اشارات- دکتر احمد بهشتی
3- اسرار الآیات- ملاصدرا
4- فلسفه ی ما- آیت الله صدر
5- رسائل فلسفی ملاصدرا- تحقق حامد ناجی
مطالب مرتبط:
