برای اصلاح فرد و جامعه چگونه انتقاد کنیم؟
نخستین شرط یک انتقاد سالم و سازنده، رعایت اصول اخلاقی و تقوای الهی است. فرد منتقد در انتقادش باید رضایت خدا را در نظر بگیرد که در این صورت، هم در صورت اثربخش بودن انتقاد به هدفش رسیده است و هم در برابر خدا و وجدانش آسوده است که به وظیفه‌اش عمل کرده است.
در احکام دین، به تمام واجبات و مستحبات معروف و به تمام محرمات و مکروهات منکر گفته می‌شود بنابراین واداشتن افراد جامعه به انجام کارهای واجب و مستحب امر به معروف و بازداشتن آنها از کارهای حرام و مکروه نهی از منکر است.
امر به معروف و نهی از منکر، واجب کفایی است که اگر افرادی - به قدر کفایت - به انجام آن اقدام کنند، از دیگران ساقط می شود. و اگر همهء افراد آن را ترک کرده باشند، چنانچه شرایط آن موجود باشد، همهء آنها ترک واجب کرده اند.
انگیزه هاى امر به معروف و نهى از منكر
نكته اى كه اصولا درباره هر نوع ارشاد و امر به معروف و امثال این‌ها مطرح مى شود این است كه گاهى در اثر هواهاى نفسانى و وسوسه هاى شیطانى این كارها درست انجام نمى گیرد؛ مثلاً كسى كینه یا كدورتى با شخص دیگرى دارد و مى خواهد آبرویش را به بهانه امر به معروف و نهى از منكر بریزد با همین انگیزه در مقابل مردم سر او را فاش مى كند یا با او برخورد تندى مى كند و اسمش را مى گذارد امر به معروف یا نهى از منكر.
گاهى نیز هواى نفس به صورت خفى ترى تاثیر مى كند و مثلاً محرمانه با طرف صحبت مى كند اما این صحبت كردنش به اصطلاح «اصل مثبت » است؛ یعنى مى خواهد به او بگوید كه من از تو بهترم و مى خواهد شخصیتش را در مقابل خودش خرد كند. در واقع مى خواهد به او بگوید كه من اطلاع دارم از این كه تو مرتكب فلان گناهى مى شوى و گاهى در لفافه و گاهى صریحاً به طرف مى فهماند كه من از گناه تو اطلاع دارم.
چنین برخوردى كمترین ضررش این است كه آن فایده اى را كه باید خود شخص از امر به معروف ببرد نخواهد برد زیرا هر ارزش اخلاقى تابع نیت است و اگر در عمل خیرى نیت انسان فاسد باشد این عمل براى او هیچ فایده اى ندارد هر چند حسن فعلى داشته باشد اما براى فاعل هیچ نتیجه اى را در بر نخواهد داشت. به علاوه ممكن است موجب گناهى براى ارشادكننده شود كه آبروى مۆمنى را مى برد یا او را خجل و شرمسار مى كند.
این است كه باید دقت كنیم در موارد امر به معروف و نهى از منكر و توجه به انگیزه خودمان داشته باشیم و نیتمان را خالص كنیم و برخوردمان با اشخصاصى كه مرتكب گناه مى شوند برخورد طبیب و پرستار دلسوز با مریض باشد و سعى كنیم كه او معالجه بشود نه این كه بخواهیم از او انتقام بگیریم و ناراحتى خودمان را فروبنشانیم. باید سعى كنیم راهى را انتخاب كنیم كه آبروى طرف كمتر ریخته شود. هر چند به این اندازه كه او بفهمد ما از گناهش اطلاع پیدا كرده ایم و در رفتار و گفتارمان باید نیتمان خالص باشد تا خودمان هم از این امر به معروف و نهى از منكر استفاده كنیم.
متاسفانه در خیلى از موارد نه شرایط شرعى امر به معروف و نهى از منكر رعایت مى شود و نه اخلاص نیت وجود دارد و شخص خیال مى كند كه خیلى هنر كرده و یك وظیفه واجبى را انجام داده است، در صورتى كه چه بسا به جاى اصلاح، افساد كرده و بیشتر طرف را لجوج كرده و باعث این شده كه بر كارش اصرار بورزد و اگر آبرویش در اجتماع ریخته مى شود مرتكب گناهى هم شده است.
انتقاد برای اصلاح فرد و جامعه با چه شرایطی مفید و مۆثر می‌افتد؟
انتقاد که در حقیقت تعبیر دیگر نهی از منکر است؛ یعنی نقد عملکرد افراد، شخصیت‌ها و... انتقاد اگر با شرایط و با استفاده از مکانیسم مناسب انجام گیرد، تأثیر مثبت و بسیار سازنده دارد و باعث رشد و تعالی خواهد بود؛ از این‌رو باید شرایطی را در نظر گرفت و براساس آن عمل کرد. برخی از مهم‌ترین شرایط انتقاد سازنده چنین است:
1. اخلاق: نخستین شرط یک انتقاد سالم و سازنده، رعایت اصول اخلاقی و تقوای الهی است. فرد منتقد در انتقادش باید رضایت خدا را در نظر بگیرد که در این صورت، هم در صورت اثربخش بودن انتقاد به هدفش رسیده است و هم در برابر خدا و وجدانش آسوده است که به وظیفه‌اش عمل کرده است.
2. آگاهی و شناخت: شرط دیگر برای انتقاد سازنده، آگاهی منتقد از منع قانونی یا قبح اخلاقی مطلب مورد انتقاد است.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: هر کس بدون علم کارى انجام دهد، فسادش بیشتر از اصلاحش مىگردد. (مشکاة الأنوار، ص 124)
امام صادق (علیه السلام) در همین رابطه می‌فرماید: کسی که بدون شناخت به انجام عملی دست زند، مانند رونده‌ای است که مسیر اشتباهی را می‌پیماید و شتاب بیشتر، فقط او را از مقصد دورتر می‌کند. (کافی، ج 1، ص 43)
انسان اگر بدون آن‌که سخنش را بشناسد و یا از عمل شخص مطلع باشد، زبان به انتقاد بگشاید چه بسا بعدها به نادرستی آن پی ببرد که در آن صورت جز شرمندگی چیزی عایدش نخواهد شد.
در روایت آمده است؛ روزی محمد بن منکدر امام باقر (علیه السلام) را در آفتاب سوزان مشاهده می‌کند که مشغول کشاورزی است. او به گمان خود زبان به انتقاد گشود و پس از عرض سلام به آن حضرت گفت: آیا شایسته یکی از بزرگان قریش است که در این هوای گرم در پی دنیا باشد؟ چگونه خواهی بود اگر در این حال از دنیا بروی؟ حضرت فرمود: به خدا قسم، اگر در این حال بمیرم در حین انجام طاعتی از طاعات خداوند جان سپرده‌‌ام. محمد بن منکدر می‌گوید: می‌‌خواستم شما را نصیحت کنم، شما مرا موعظه کردی.
3. احتمال تأثیرپذیری: انتقاد در صورتی لازم و مفید است که انسان بداند حرفش تأثیر دارد. اگر انسان احتمال دهد که انتقادش در عملکرد طرف و یا دست‌کم در جهت‌گیری جامعه تأثیرگذار نخواهد بود، در این‌جا عملاً شرایط و زمینه انتقاد مهیا نیست.
4. زمان و مکان: شخص منتقد باید زمان و مکان نقد و انتقاد را در نظر داشته باشد؛ چرا که در بسیاری از موارد، زمان مهیای نقد نیست؛ لذا اگر در چنین شرایطی انتقاد صورت گیرد اثر سازندگی‌اش را از دست خواهد داد. چه بسا همین نقد در شرایط دیگر اثر مطلوبش را خواهد داشت.
و طرح چند پرسش و پاسخ:
جواب: با مهربانی و زبان خوش و اخلاق اسلامی اقدام به امر به معروف نمائید تا مۆثر واقع شود مراحل بعدی آنكه اقدام فیزیكی است و برخورد با شخص است موكول به اجازه حاكم شرع جامع الشرایط است. ولی اگر در موردی بتوانید با قطع رابطه امر به معروف نمائید لازم است رابطه را قطع كنید. (ر.ك، تحریر الوسیله امام(ره)، ج1، ص481 م12)
جواب: در مورد سۆال چنانچه احتمال تأثیر می دهید نهی از منكر كنید و چنانچه احتمال تأثیر نمی دهید و یا نهی از منكر موجب ضرر برای شما باشد نهی لازم نیست خودتان گوش نكنید و در این صورت رسیدن صدا به گوش شما مانعی ندارد. (ر.ك، تحریرالوسیله امام(ره)، ج1، ص471)
جواب: بیان مسأله شرعیه در امر به معروف و نهی از منكر كفایت نمی نكند بلكه باید مكلف امر و نهی كند. مگر آنكه مقصود از امر به معروف و نهی از منكر، از بیان حكم شرعی حاصل شود و یا طرف مقابل از آن امر و نهی بفهمد. (توضیح المسائل حضرت امام(ره)، م2789)
آمنه اسفندیاری
بخش احکام اسلامی تبیان
منابع:
سایت اندیشه قم
سایت ویکی پدیا
سایت اسلام کوئیست
سایت دانشنامه اسلامی
توضیح المسائل حضرت امام(ره)
تحریرالوسیله امام(ره)، ج1
مطالب مرتبط:
