بغض میکنم از دیدن جوانان! برسر زباله ها!
مهم ترین گوهری که خداوند تعالی در خلقت انسان به او عطا فرمود، «کرامت انسانی» است. این ویژگی مهم که خداوند افتخارِ داشتنِ آن را فقط به اشرف مخلوقات خود داد، موجب تمایز انسان از سایر موجودات شد؛ و همه ی فرشتگان مأمور شدند در برابر این کرامت، سر تعظیم فرود آورند.
حضرت علی علیه السلام بر این عقیده اند که خضوع و خشوع و سجده فرشتگان در برابر انسان، به خاطر کرامت او بود و به تعبیر دیگر، فرشتگان در مقابل کرامت انسانی به سجده افتادند. امام علی علیه السلام، پس از بیان نخوه ی خلقت انسان از سوی خالق یکتا، تصریح می فرمایند که:
آن گاه خداوند سبحان از فرشتگان خواست که به پیمان خویش عمل کنند و بر وصیت الهی گردن بگذارند و در برابر کرامت انسانی، به نشانه خضوع و خشوع سجده آورند. پس به آنان گفت: «در مقابل آدم به سجده درآیید...»(2/34)
بنا بر این، آنچه فرشتگان به سجده و تعظیم در برابر آن مکلف شدند، نه گوشت و پوست و استخوان و نه قامت کشیده ی انسان، بلکه «کرامت انسانی» بود؛ و موجودی که در برابر این کرامت سر تعظیم فرود نیاورد، از درگاه الهی رانده و دشمن خدا قلمداد شد:
«...پس همگی بی هیچ استثنایی سجده اش کردند، جز ابلیس» که کبر ورزید و با تکیه بر اصل و نژاد برترش بر آدم فخر فروخت و به دام تعصب افتاد. چنین بود که ابلیس دشمن خدا، پیشوای متعصبان و نیای مستکبران شد.
برای تحقق کرامت انسانی، موانع عدیده یی ممکن است وجود داشته باشد. قبل از این سه شاخصِ برابری، حفظ عزت نفس انسانی و تکریم و احترام به شخصیت انسان، به عنوان راهکارها یا جلوه های تحقق کرامت انسانی برشمرده شد. بی تردید هر اقدامی که برخلاف جهت این سه شاخص انجام پذیرد، از موانع تحقق کرامت انسانی به شمار می رود. در ادامه ی بحث، چون در مقام برشماری همه ی موانع تحقق کرامت انسانی نیستیم، فقط به مهم ترین مانع آن یعنی فقر اشاره می کنیم.
فقر، مهم ترین مانع تحقق کرامت انسانی
شاید در دنیا هیچ پدیده یی را سراغ نداشته باشیم که به اندازه ی فقر و نیاز، مناعت طبع و عزت نفس انسان ها را لگدمال کرده و از بین برده باشد.البته فقر برای بزرگان و اولیای خدا فخر است و موجب تکامل و تعالی آنها؛اما در هر زمان، چند درصد مردم جامعه این گونه اند؟ بنا بر این، فقر موجب فساد اخلاق عامه ی مردم می شود. «فقر بزرگ ترین مرگ است.» و برای انسان نیازمند، «قبر بهتر از فقر است». امام علی علیه السلام بر این نکته تصریح دارند که فقر، نفس انسان را ذلیل و عقل او را سرگردان می کند و موجب غم و غصه می شود. بدیهی است که نفس ذلیل و عقل سرگردان، هیچ سازگاری و تناسبی با کرامت انسانی ندارند و انسان اندوهناک و غمگین به تنها چیزی که نمی اندیشد، کرامت انسانی است. امام علیه السلام در باره ی فقر، به فرزندش محمد حنفیه هشدار می دهد و به او سفارش می کند که: «از فقر به خدا پناه ببر!زیرا فقر موجب نقصان دین می شود، عقل را سرگردان می کند و دشمنی پدید می آورد». حضرت، خود نیز با آن همت والا و عزت نفس بی مانند که نمونه ی انسان کامل است، به درگاه الهی دست دعا برمی دارد که:
خدایا! به توانگری آبرویم را نگه دار و به تنگدستی حرمتم را ضایع مگذار تا روزی خواهم از بندگان روزی خوارت و مهربانی جویم از آفریدگان بدکرارت، و به ستودن کسی مبتلا شوم که به من عطایی ارزانی داشته است و به نکوهیدن آن کس فریفته شوم که بخشش خود را از من باز داشته است.
فرمایش حضرت علی علیه السلام، با صراحت بر این نکته دلالت دارد که فقر و تنگدستی، آبروی انسان را از بین می برد و باعث می شود حرمت او ضایع شود. انسان فقیر مجبور است گوهر عزت و مناعت خود را زیر پا نهد و به بندگان خدا چشم امید بدوزد و از آنها لطف و مرحمت انتظار داشته باشد؛ و در اینجا است که زمینه های ستایش و تملق افراد فراهم می شود و با ستایش و تملق انسانی دیگر به دلیل برخورداری از بهره ی ناچیز مادی، عزت نفس و کرامت والای انسانی به پایین ترین حد سقوط می کند و در این مرحله است که می توان گفت انسان هیچ ندارد، و هیچ نیست، چرا که ماهیت انسانیش را که فرشتگان در مقابلش سجده کردند، از دست داده است. بنا بر این، فقر مهم ترین آفت کرامت انسانی است.
بخش نهج البلاغه تبیان
منبع: کرامت انسانی در سیره ی سیاسی امام علی(ع)؛ نویسنده: علیخانی، علی اکبر
مطالب مرتبط:
