تبیان، دستیار زندگی
عناوین اصلی بخش علوم قرآنی که ما در این نوشتار به گزارش کوتاه آن می‌پردازیم عبارتند از: در فضیلت قرآن، اعجاز قرآن، دربارة قاریان قرآن و قرائات مختلف، رد دیدگاه «تحریف قرآن»، جمع آوری قرآن، حجیت ظواهر قرآن، نسخ قرآن، مسئلة «بدا»، اصول تفسیر و...
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

آراء قرآنی آیت الله خوئی(ره)


فقیه برجسته، مرجع عالیقدر مرحوم آیت الله العظمی آقای خوئی (1317-1413 هجری قمری) علاوه بر نظرات مطرحی که در سه دانش فقه، اصول فقه و رجال دارند، در زمینة علوم قرآن هم داری نظرات ارزنده‌ای هستند که مورد توجه قرآن پژوهان معاصر قرار گرفته است.

کتاب شریف «البیان فی تفسیر القرآن» یکی از مهمترین آثار قرآنی معاصر در فرهنگ شیعه است که به قلم این عالم بزرگ نگارش یافته است. در این نوشتار کوتاه سیری در این اثر ارزشمند کرده و مهمترین نظرات قرآنی ایشان را به صورت خلاصه در اختیار خوانندگان محترم قرار می‌دهیم. امید است که مطالعة آن مفید و سودمند باشد.


آیت الله خوئی

خوشبختانه این کتاب به فارسی هم ترجمه گشته و هموطنان عزیز هم می‌توانند برای مطالعة بیشتر به اصل کتاب مراجعه نمایند.

«البیان فی تفسیر القرآن» از دو بخش تشکیل شده است: بخش اول آن مباحث مقدماتی است که مهمترین مسائل «علوم قرآنی[1]» در آن بحث و بررسی شده و بیشتر حجم کتاب را به خود اختصاص داده است.

بخش دوم کتاب تفسیر سورة مبارکة حمد است. (متاسفانه آیت الله خوئی موفق به نگارش ادامة تفسیر ارزشمند خود نشدند.)

عناوین اصلی بخش علوم قرآنی که ما در این نوشتار به گزارش کوتاه آن می‌پردازیم عبارتند از: در فضیلت قرآن، اعجاز قرآن، دربارة قاریان قرآن و قرائات مختلف، رد دیدگاه «تحریف قرآن»، جمع آوری قرآن، حجیت ظواهر قرآن، نسخ قرآن، مسئلة «بدا»، اصول تفسیر و حدوث و قدم قرآن.

1- فضیلت قرآن

در این بخش از کتاب، مۆلف آیات و روایات مربوط به منزلت و جایگاه قرآن را ذکر می‌نماید و با اشاره به حدیث ثقلین معتقد است که اهل بیت هستند که آگاه‌ترین مردم به منزلت قرآن می‌باشند. ایشان در آخر این بخش با اشاره به آیة «أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا »[2] و روایات وارده، تدبر در قرآن را سفارش اکید قرآن و سنت می‌داند. البته توضیحی دربارة معنای تدبر نمی‌دهند و ظاهراً آن را تفکر در معانی و مقاصد آیات الهی می‌دانند. [3]

2- اعجاز قرآن

«معجزه عبارت است از اینکه مدعی یکی از مناصب الهی برای اثبات ادعایش کاری که برخلاف قوانین طبیعی است و دیگران از انجام آن عاجز هستند، انجام دهد.[4]» بهترین معجزات، معجزه‌ای است که با برترین فن عصر مشابهت داشته باشد و به همین منظور معجزة پیامبر اسلام به بلاغت قرآن اختصاص پیدا کرد. البته پیامبر معجزات دیگری نیز داشتند اما برای فرد عرب که در آن زمان تنها به مسائل بلاغی احاطه داشت، راستی آزمایی این جنبه امکان پذیر بود.

اصل «آموزة بدا» در آیة 39 سورة رعد مورد توجه قرار گرفته است. آنجا که می‌فرماید: «یمحو الله ما یشاء و یثبت و عنده ام الکتاب» خدا آنچه را بخواهد محو یا اثبات می‌کند، و اصل کتاب نزد اوست

نکتة دیگر در این بحث اینکه چون دین اسلام دین ابدی بشریت است از این رو لازم است تا معجزة آن هم همیشه قابلیت اثبات آن را داشته باشد و از همین جهت قرآن و اعجاز همیشگی آن انتخاب شده است. البته اعجاز قرآن منحصر به جنبه‌های ادبی نیست بلکه از جنبه‌های دیگر هم معجزه می‌باشد.

معارف قرآن، استقامت آن در عدم تناقض در آیات، نظام تشریعی قرآن، اخبارات غیبی قرآن و اشارة قرآن به برخی از اسرار خلقت از جمله جنبه‌هایی است که به طور حتم الهی بودن آن را می‌رساند.

3- درباره قاریان و قرائات مختلف قرآن

معروف است که هفت قرائت از میان قرائات مختلف قرآن به صورت متواتر از پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) نقل شده است اما مۆلف این مطلب را نمی‌پذیرد و با بررسی تفصیلی زندگی این قاریان معتقد است که قرائات نقل شده توسط این افراد متواتر نیست، هرچند در نماز خواندن آنها- و نیز هر قرائت دیگری که نادر نبوده- مجاز می‌باشد.[5]

ایشان تحقیق مبسوطی نیز دربارة روایت معروف نبوی «قرآن بر هفت حرف نازل شده است» دارند و معتقدند این حدیث ارتباطی به بحث تواتر قرائات ندارد و اساساً این حدیث به دلیل اشکالات متعددی که دارد، نمی‌تواند معنای صحیحی داشته باشد.

4- رد دیدگاه تحریف قرآن

در این بخش مۆلف به صورت عمیق به موضوع تحریف می‌پردازد و با اشاره به دلایلی چند از جمله آیة «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ »[6] و حدیث ثقلین به نقد دیدگاه تحریف قرآن پرداخته و به شبهات پاسخ می‌دهند. متاسفانه یکی از شبهات دشمنان شیعه، اتهام تحریف قرآن است. از این رو آشنایی به دیدگاه علمای برجستة مذهب- همچون آیت الله خوئی- در این زمینه برای همه مفید است.

قرآن

5- جمع آوری قرآن

از آنجا که یکی از دلایل تحریف قرآن موضوع جمع آوری قرآن است، مۆلف در این بخش به بررسی این مسئله می‌پردازد. ایشان برخلاف نظر مشهور[7] معتقد است که قرآن کریم در زمان حیات خود پیامبر اعظم (صلی الله و علیه وآله) گرد آوری شده است. به نظر ایشان، اخبار و روایاتی که گردآوری قرآن را مربوط به زمان خلفا می‌داند دارای چند اشکال مهم است از جمله اینکه این اخبار با هم تناقض محتوایی دارند.

6- حجیت ظواهر قرآن

ایشان در این بخش به اثبات حجیت و اعتبار ظواهر قرآن پرداخته و به اشکالات «اخباری‌ها» که معتقدند فهم قرآن اختصاص به معصومین دارد و ما نمی‌توانیم مستقیما از قرآن بهره ببریم، رسیدگی می‌کنند. علما در علم اصول فقه به طور مبسوط به این مسئله می‌پردازند.

7- نسخ قرآن

یکی از مباحث مفصل علوم قرآن بحث آیات ناسخ و منسوخ است. آیات زیادی است که ادعا شده با آیات دیگر نسخ شده است. یعنی در ابتدا حکم موضوع به گونه‌ای نازل شده ولی پس از مدتی بنا به تغییر مصالح حکم عوض شده و آیة جدیدی دربارة آن آمده است. مۆلف 36 آیه از مواردی را که در آنها ادعای نسخ شده بررسی کرده و جز آیات 12 و 13 سورة مجادله[8] این ادعا را نپذیرفته است.

8- بداء

در این بخش مۆلف به صورت مختصر به آموزة «بدا» می‌پردازد و دیدگاه شیعه را در این موضوع تبیین می کند. اجمالا بدا به این معنی است که خداوند سه گونه حکم دارد: حکمی که کسی از آن اطلاع ندارد، حکمی که به پیامبر و فرشتگان ابلاغ کرده است و سوم حکمی که به آنها خبر داده که در خارج واقع می‌شود اما مشروط به اینکه مشیت الهی بر خلاف آن تعلق نگیرد. در مورد این قسم بدا وجود دارد. یعنی ممکن است مطلبی که به حسب ظاهر به نظر می‌رسید فلان گونه بشود در اثر خواست خدا به گونة دیگر واقع شود و این معنای بدا است. نتیجة این اعتقاد این است که خواست و ارادة خدا همیشه حاکم است و اینطور نیست که امکان تغییر اشیا برای خدا وجود نداشته باشد.[9]

ایشان تحقیق مبسوطی نیز دربارة روایت معروف نبوی «قرآن بر هفت حرف نازل شده است» دارند و معتقدند این حدیث ارتباطی به بحث تواتر قرائات ندارد و اساسا این حدیث به دلیل اشکالات متعددی که دارد، نمی‌تواند معنای صحیحی داشته باشد

اصل «آموزة بدا» در آیة 39 سورة رعد مورد توجه قرار گرفته است. آنجا که می‌فرماید: «یمحو الله ما یشاء و یثبت و عنده ام الکتاب» خدا آنچه را بخواهد محو یا اثبات می‌کند، و اصل کتاب نزد اوست.

9- اصول تفسیر قرآن

در آیات و روایات از تفسیر به رای کردن قرآن منع و نهی شده است. مفسر باید برای تفسیر قرآن از ظواهر آیات و حکم عقل فطری و نیز احادیث معتبر پیامبر و اهل بیت استفاده نماید. به نظر مۆلف حدیث معتبر حتی اگر متواتر یا علم آور هم نباشد می‌تواند قرآن را تفسیر نماید.[10] ایشان این مسئله را بر اساس مبنایی که در علم «اصول فقه» اتخاذ کرده استوار می‌نماید.

10- حدوث و قدم قرآن

اشاعره معتقد به قدیم و ازلی بودن کلام الهی بودند و معتزله و عدلیه قائل به حدوث آن. مۆلف در این بخش بحث کوتاهی در این زمینه دارند و به نقد دیدگاه اشاعره می‌پردازند. البته مۆلف معتقد است که این بحث از مسائل اصلی اسلام نبوده و بعدها سبب مشاجره میان مسلمانان شده است.

امیدواریم که این فهرست کوتاه برای علاقمندان علوم قرآنی مفید باشد.

پی نوشت ها:

[1] - مجموعه علومی که درباره قرآن کریم بحث می‌کنند «علوم قرآن» نامیده می‌شود؛ تفسیر، تاریخ قرآن، اعجاز قرآن، بلاغت قرآن و ...در این مجموعه قرار می‌گیرند. برای مطالعه بیشتر به کتاب علوم قرآنی مرحوم آیت الله معرفت مراجعه نمایید.

[2] - محمد/24. آیا به آیات قرآن نمی‌اندیشند؟ یا [مگر] بر دلهایشان قفلهایی نهاده شده است؟/ ترجمه تمام آیات از مرحوم فولادوند است.

[3] - برای مطالعه بیشتر درباره تدبر، بنگرید به: ترجمه المیزان 5/26

[4] - البیان/35. ارجاعات این مقاله به چاپ عربی این کتاب که در جلد 50 از مجموعه آثار ایشان است و توسط مۆسسة احیاء آثارالامام الخوئی منتشر شده می‌باشد. (بی تا، بی جا)

[5] - البیان/167

[6] - حجر/9. بی‌تردید، ما این قرآن را به تدریج نازل کرده‌ایم، و قطعاً نگهبان آن خواهیم بود.

[7] -  از جمله علامه طباطبایی و مرحوم آیت الله معرفت.

[8] - ترجمه این دو آیه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هر گاه با پیامبر [خدا] گفتگوی محرمانه می‌کنید، پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه‌ای تقدیم بدارید. این [کار] برای شما بهتر و پاکیزه‌تر است و اگر چیزی نیافتید بدانید که خدا آمرزنده مهربان است. (12)

آیا ترسیدید که پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه‌هایی تقدیم دارید؟ و چون نکردید و خدا [هم] بر شما بخشود، پس نماز را برپا دارید و زکات را بدهید و از خدا و پیامبر او فرمان برید، و خدا به آنچه می‌کنید آگاه است. (13)

[9] - برای توضیح بیشتر به کتب اعتقادی رجوع نمایید.

[10] - برخلاف عده‌ای همچون مرحوم علامه طباطبایی که چنین حدیثی را برای تفسیر قرآن حجت نمی‌دانند.

سید محمد مهدی رفیع پور   

استاد حوزه و دانشگاه    

بخش قرآن تبیان         


مطالب مرتبط:

مناظره آیت الله خویی با کشیش مسیحی

معرفی ترجمه قرآن آیت الله خویی(5)

آثار گناه بر عقل و قلب و اجتماع