انواع نثر

اهداف یادگیری:

• آشنایی با نثر و انواع آن
• آشنایی با نمونه هایی از انواع نثر

شرح درس:

در این طرح دانش آموزان با نثر و انواع آن و نیز نمونه هایی از انواع نثر آشنا می شوند.

سخن بر دوگونه است: یا نثر است یا نظم.

نثر در لغت به معنی پراکندن و افشاندن و نیز به معنی افشانده و پراکنده است و در اصطلاح سخنی است که مقید به وزن و قافیه نباشد.

نثر را طبق یک تقسیم بندی کلی بر سه نوع دانسته اند: 1) نثر مرسل2) نثر مسجع3) نثر مصنوع و فنی

1.    نثر مرسل

نثری است که آزاد و خالی از قید سجع باشد؛ کتاب های تاریخ بلعمی، ترجمه ی تفسیر طبری، حدودالعالم،سفرنامه ی ناصرخسرو،سیاست نامه و صدها کتاب دیگر از این دست نمونه های نثر مرسلند.

اینک چند نمونه از این نثر:

و این بهرام را کرمانشاه خواندند؛ زیرا که شاپور او را پادشاهی کرمان داده بود به کودکی؛و خلق او را مطیع شدند و ملک بر او راست شد و یازده سال ملک بود. پس روزی سپاه بر او بشوریدند و او را در میان گرفتند و تیرش بزدند و از ان بمرد و کس ندانست که آن تیر که زد، و پسرش بنشست ، نام او یزدجرداثیم، و بسیار ستم کرد و از بهر آن او را اثیم خواندندش و به پارسی بزه گر خواندندی که بزه بسیار کردی.           (تاریخ بلعمی،ص920)

2.      نثر مسجع

به نثری گفته می شود که در آن جمله های قرینه دارای سجع باشند؛ سجع در نثر مانند قافیه است در شعر.

سجع در لغت به معنی « آواز پرندگان» است به ویژه « آواز کبوتر و فاخته ».

در اصطلاح ادبا آوردن کلمات هموزن یا هم قافیه یا هم وزن و هم قافیه را در انتهای جملات قرینه سجع گویند.

به عبارت دیگر سجع آن است که کلمات آخر قرینه ها در وزن یا آخرین حرف اصلی ( حرف روی) یا هر دو موافق باشند.

جملات قرینه : به دو یا چند جمله ای که در پایان انها کلمات سجع آورده می شود جمله های قرینه می گویند. چنانکه گذشت هر نوشته ای که در آن سجع به کار رفته باشد مسجع نام دارد؛ مانند:

طالب دنیا رنجور است و طالب عقبی مزدور است و طالب مولی مسرور است.

بنده ی آنی که در بند آنی.

هرچه نپاید دلبستگی نشاید.

منت خدای را عزوجل که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت ، هر نفسی که فرو می رود ممد حیات است و چون بر می آید مفرح ذات، پس در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمتی شکری واجب.

سجع نویسی از شیوه های نویسندگی و سخنوری معمول و موافق و ملایم با طبیعت زبان عربی است و با زبان فارسی چندان سازگاری ندارد و به همین دلیل است که از میان این همه سجع نویس فارسی، تنها کار چند نفر مقبول و خواندنی از آب درآمده است.

سجع نویسی به تقلید و پیروی از این شیوه ی نویسندگی و سخنوری در زبان عربی، در ایران رایج گردید و پیش از شروع قطعی و رسمی سجع نویسی در ایران، فقط نمونه هایی مختصر از آن در دیباچه ی بعضی از کتاب های کهن فارسی به چشم می خورد.

 سجع نویسی در فارسی، به طور رسمی از زمان خواجه عبدالله انصاری ( 396-481ه-ق) شروع شد و پس از او به وسیله ی نویسندگانی چون نصرالله منشی، مترجم کلیله و دمنه، نظامی عروضی صاحب چهارمقاله، قاضی حمیدالدین بلخی صاحب مقامات حمیدی، سعدی و مقلدان سعدی و گروهی دیگر تداول و استمرار یافت.

ناگفته پیداست که از میان سجع نویسان بسیار تاریخ ادب فارسی، مطلوبترین و طبیعی ترین و هنرمندانه ترین نثر مسجع از سعدی در شاهکار بی نظیر او گلستان است و ازمیان مقلدان سعدی نیز موفق ترین فرد، میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی صدر اعظم محمدشاه قاجار است.

سجع بر سه قسم است:

1-    سجع متوازن                  2- سجع مطرف                   3- سجع متوازی

1-    سجع متوازن: آن است که کلمات قرینه هم وزن باشند اما در اخرین حروف اصلی مختلف باشند؛ مانند: بام و باد.کام و کار. نهار و نهال.

فلان را اصلی است پاک و طینتی است صاف؛ دارای گوهری است شریف و صاحب طبعی است کریم.

ظالمی را حکایت کنند که هیزم درویشان خریدی به حیف و توانگران را دادی به طرح.

2-    سجع مطرف: آن است که کلمه ها در آخرین حرف اصلی ( حرف روی ) یکی باشند اما در وزن متفاوت باشند؛ مانند: کار و شکار. دست و شکست. سیر و دلیر.

الهی بر تارک ما خاک خجالت نثار مکن و ما را به بلای خود گرفتار مکن.

دوران باخبر در حضور و نزدیکان بی بصر دور.

3-    سجع متوازی: کاملترین و خوش اهنگ ترین سجع است و سجعی است که کلمات هم در وزن و هم در آخرین حرف اصلی ( حرف روی ) مطابق باشند، مانند: کار و بار، دست و شست،باز و راز.

خانه ی دوستان بروب و در دشمنان مکوب.

هرچه زود برآید، دیر نپاید.

3.    نثر مصنوع و فنی

این نثر آمیزه و ترکیبی است از دو نوع مرسل و مسجع و همراه با انبوه لغات و ترکیبات و امثال و اشعار عربی و احادیث نبوی و آیات قرآنی و متضمن اصطلاحات و تعبیرات خاص علوم رایج زمان است.

در این نوع نثر از صنعت های لفظی و معنوی مانند بدیع و بیان، اطناب، تناسب الفا1 انواع سجع و جناس،تضاد و تقابل، اقتباس ها و تلمیح ها، تشبیه ها، مجازها و استعاره هابه فراوانی و بیشتر از نثر مسجع استفاده می شود.

خصوصیت دیگری که از ویژگی های معنوی نثر فنی محسوب می شود،وجود عناصر اغراض و معانی شعر در آن است. اگر عنصر خیال را از عناصر سازنده و مهم شعر می شناسیم، بدیهی است که صور خیال آن به وسیله ی همین تشبیه هاو تلمیح ها و مجازها و استعاره ها رنگ و شکل می گیرد و قابل تجسم می شود که در نثر فنی از این عوامل به فراوانی استفاده می شود.

نخستین نمونه های نثر مصنوع و فنی، مربوط به اواسط قرن ششم هجری است و از آن زمان تا دوران مشروطیت کمابیش رواج داشته است.

بهترین و هنرمندانه ترین نمونه ها مربوط به قرن ششم و هفتم است.

قسمت هایی از کلیله و دمنه، راحة الصدور راوندی و جهانگشای جوینی به نثر فنی نوشته شده است.

اینک به نمونه هایی از این نثر اشاره می کنیم:

سپاس و ستایش مر خدای را جل جلاله که آثار قدرت او بر چهره ی روز روشن تابان است و انوار حکمت او در دل شب تار درفشان.  بخشاینده ای که تار عنکبوت را سد عصمت دوستان کرد. جباری که نیش پشه را تیغ قهر دشمنان گردانید. و بدایع ابداع در عالم کون و فساد پدید آورد و آدمیان را به فضیلت نطق و مزیت عقل از دیگر حیوانات ممیز گردانید و از برای هدایت و ارشاد، رسولان فرستاد تا خلق را از ظلمت جهل و ضلالت برهانیدند و صحن گیتی را به نور علم و معرفت آذین بستند و آخر ایشان در نوبت و اول در رتبت، آسمان حق و آفتاب صدق، سید المرسلین و خاتم النبیین و قائد الغر المحجلین ابوالقاسم محمد بن عبدالله- صلی الله علیه و علی عترته الطاهرین- برای عز نبوت و ختم رسالت برگزید.         ( کلیله و دمنه، ص 2)

تست:

کدام گزینه صحیح است؟

الف) نخستین نمونه های نثر مصنوع و فنی، مربوط به اواسط قرن ششم هجری است.

ب) نثر مرسل آمیزه و ترکیبی است از دو نوع فنی و مسجع.

ج) سجع مطرف کاملترین و خوش اهنگ ترین سجع است.

د) طبیعی ترین و هنرمندانه ترین نثر مسجع از سعدی در شاهکار بی نظیر او بوستان است.

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده