تبیان، دستیار زندگی
فتوای به احتیاط یعنی چه و آیا در آن حق رجوع به مجتهد بعدی وجود دارد؟ آیا بیشتر از دو نوع احتیاط یعنی مستحب و واجب وجود دارد؟ فرق بین «أحوط لزومی» و «أحوط أقوا» چیست؟
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

فرق بین «أحوط لزومی» و «أحوط أقوا»

احتیاط

مجتهد اگر در یک مسئله به نظر قطعی برسد، می‌تواند در آن موضوع خاص فتوا صادر کند. اما گاهی در یک موضوع خاص، به نظر قطعی نمی‌رسد، که با آوردن عباراتی مانند احتیاط واجب، این پیام را به مقلد می‌رساند که در این موضوع خاص و با توجه به رعایت دیگر شرایط؛ می‌تواند از مجتهد دیگری که فتوا داده است، تقلید کند.


سوال: فتوای به احتیاط یعنی چه و آیا در آن حق رجوع به مجتهد بعدی وجود دارد؟ آیا بیشتر از دو نوع احتیاط یعنی مستحب و واجب وجود دارد؟

«احتیاط» عنوانی است برگرفته از متون روایی. این واژه هم در مورد عمل مقلِد به کار می‏رود و هم به فتوای مجتهد گفته می‏شود. هر مکلفی یا باید خود مجتهد باشد یا مقلد مجتهد و یا احتیاط کند (اگر علم و تسلط کافی بر آرای مجتهدان داشته باشد). کاربرد این واژه در حق مجتهد، در سه مورد زیر است:

1. احتیاط واجب.

2. احتیاط مستحب.

3. فتوای به احتیاط.

اگر مرجع تقلید به عللی در مسئله‏ای فتوا نداشت و احتیاط واجب کرده بود، مقلد نمی‏تواند آن را ترک کند؛ بلکه می‏تواند به احتیاط واجب عمل کند و یا در مسئله، به مرجع تقلید دیگری ـ با رعایت «الاعلم فالاعلم» (این دو واژه، اسم تفضیل از ماده علم است و بیشترین کاربرد این اصطلاح در جایی است که مرجع تقلید در مسئله‏ای احتیاط واجب کرده است و مقصود آن است که مقلد می‏تواند به فتوای مجتهد دیگری ـ که علمش از مرجع خودش کمتر و از مراجع دیگر بیشتر باشد ـ عمل کند و اگر مرجع دوم نیز در همان مسئله قائل به احتیاط واجب بود، باز می‏تواند به مرجع سومی ـ که علمش از مرجع دوم کمتر و از مراجع دیگر بیشتر باشد ـ رجوع کند و... )ـ رجوع کند. این احتیاط، با عباراتی از قبیل «احوط آن است»، «اشکال دارد»، «محل اشکال است»، «محل تأمل است» و... بیان می‏شود؛ ولی اگر نخست فتوای خود را بیان نمود و آن گاه در مسئله احتیاط کرد، آن را احتیاط مستحب می‏نامند. در این احتیاط، ترک عمل برای مقلّد جایز است؛ اگر چه انجام دادن آن ثواب و پاداش دارد.

بنابراین، در احتیاط واجب، مقلد بین عمل به احتیاط مرجع خود و رجوع به نظر مرجعی دیگر، اختیار دارد؛ اما در احتیاط مستحب، مقلد، بین عمل به احتیاط مستحب و فتوای همراه آن، اختیار دارد؛ مثلاً مجتهدی می گوید: واجب است در رکعت سوم و چهارم نماز در حال ایستاده یک مرتبه تسبیحات اربعه یعنى: «سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لا إِلهَ إِلّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اکْبَرُ» بگویند و احتیاط آن است که سه مرتبه گفته شود در این جا مقلد، بین عمل به احتیاط مستحب (سه مرتبه تسبیحات اربعه) و فتوای همراه آن (یک مرتبه تسبیحات اربعه)، اختیار دارد.

گاهی مجتهد در مواردی که باید احتیاط شود، فتوا به احتیاط می‏دهد؛ به عنوان مثال، در باب وضو گفته می‏شود که باید دست‏ها از آرنج به پایین شسته شود؛ ولی برای آن که یقین پیدا شود که خود آرنج نیز به طور کامل شسته شده، مجتهد از باب احتیاط می‏گوید که باید کمی بالاتر از آن نیز شسته شود. مجتهد، این احتیاط را لازم می‏شمارد و به آن فتوا می‏دهد. مقلد در این احتیاط، حق ندارد به مجتهد دیگری رجوع کند؛ بر خلاف احتیاط واجب؛ زیرا این امر، فتوای به احتیاط است؛ نه احتیاط در فتوا تا این که قابل رجوع به دیگری باشد.

احتیاط مجتهد در مسئله‏ای، دلیل بر ناآگاهی و ناتوانی در استنباط او نیست؛ بلکه نشانه تقوا، ورع و عمق آگاهی اوست. مجتهد، به حسب ظاهر و از نظر علمی و ورزیدگی در مباحث فقهی و دینی، به حکم خدا دست یافته، ولی به عللی از فتوا دادن خودداری می‏کند که در کتاب‏های استدلالی بیان شده است. یکی از آن علت‏ها این است که تمامی فقیهان یا مشهور در مسئله‏ای نظر واحدی را بیان کرده‏اند که در اصطلاح، اجماع نامیده می‏شود و یا اکثر آنها دیدگاه یکسانی دارند که قول مشهور گفته می‏شود و او به فهم و استنباطی مغایر با نظر آنان دست یافته است؛ ولی به جهت تقوا و احتیاط در برابر آرای دیگران و به جهت احترام و ارزشی که برای آنان قائل است، از فتوا دادن امتناع می‏ورزد؛ زیرا ممکن است نظر آنان درست باشد. این خودداری از فتوا، در قالب «احتیاط واجب» بیان می‏شود و بدیهی است که فتوا دادن نیز بر مجتهد واجب نیست.

سوال: فرق بین «أحوط لزومی» و «أحوط أقوا» چیست؟

مجتهد اگر در یک مسئله به نظر قطعی برسد، می‌تواند در آن موضوع خاص فتوا صادر کند. اما گاهی در یک موضوع خاص، به نظر قطعی نمی‌رسد، که با آوردن عباراتی مانند احتیاط واجب، این پیام را به مقلد می‌رساند که در این موضوع خاص و با توجه به رعایت دیگر شرایط؛ می‌تواند از مجتهد دیگری که فتوا داده است، تقلید کند. در توضیح المسائل مراجع معظم تقلید، عباراتی آمده است که هر کدام می‌تواند دلالت بر فتوا بودن یا نبودن و یا احیاناً دلالت بر احتیاط مستحب آن حکم کند که به صورت فشرده بدان‌ها اشاره می‌شود:

1. احوط‌؛ مطابق با احتیاط

هرگاه فقیه در مسئله‌اى، دلیل محکمى براى صدور فتوا نداشته باشد و مسئله از مواردى باشد که طبق نظر او اصل احتیاط در آن جارى شود، آنچه را که مطابق احتیاط است با واژه‌هایى مانند «احوط» بیان می‌کند. احتیاط در این صورت، واجب است (احتیاط واجب). اما در صورتى که فقیه در مسئله‌اى فتوا داشته باشد، لیکن به جهت وجود فتواى مخالف که مطابق احتیاط نیز می‌باشد، از واژه احوط استفاده کند، احتیاط مستحب است.

2. احوط اقوى

احوط اقوى؛ از الفاظ فتوا است و بیانگر آن است که علاوه بر قوی‌تر بودن دلیل حکم؛ نسبت به دلیل مخالف نیز مطابق با احتیاط می‌باشد.

احوط اولى‌: منظور؛ احتیاط مستحب است.

احوط لزومى‌: منظور؛ احتیاط واجب است.

 فرآوری: آمنه اسفندیاری 

بخش احکام اسلامی تبیان


منبع:

سایت اسلام کوئیست

پایگاه حوزه

مطالب مرتبط:

اعلم و فالاعلم به چه معناست؟

فرق میان وجوب و لزوم چیست؟

فرق حکم با فتوی

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.