تبیان، دستیار زندگی
در مقاله گذشته، به شرح ویژگیهای آٍار سلطان محمد در شاهنامه بزرگ تهماسبی گفتیم و در این نوشتار به بحث پیرامون آثار به جای مانده از وی در الباقی نسخ خواهیم پرداختیم.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

سلطان محمد نقاش(2)


در مقاله گذشته، به شرح ویژگیهای آٍار سلطان محمد در شاهنامه بزرگ تهماسبی گفتیم و در این نوشتار به بحث پیرامون آثار به جای مانده از وی در الباقی نسخ خواهیم پرداختیم.

سلطان محمد، نادره  العصر(2)

استادی و مهارت سلطان محمد به ویژه در بعضی نگاره های "دیوان حافظ" چهره نموده و دلیلی بر تکامل هنری و سبک شخصی اوست. او در نگاره های این دیوان، عناصر مورد نظر حافظ را درترکیب بندیهای دقیق و سنجیده نشان داده است. 1

نگاره های "عشاق در باغ"، "مستی لاهوتی و ناسوتی" ، "شاهزاده صفوی و بزم در باغ"، از این نسخه خطی منسوب به اوست. در اثر "مستی لاهوتی و ناسوتی" (تصویر1)که یک نقاشی اثیری خارق العاده محسوب می شود، طنزی خفیف و موضوع عرفانی –مذهبی والایی باهم تلفیق می شوند. بازیگران نمایشهای روحوضی تقدس می یابند و خنده دیوانه وار عبادت تلقی می شود. 2

ترکیب بندی "مستی لاهوتی و ناسوتی" به طور مشخص از یک صفحه دوتایی حکایت می کند. در مقایسه نگاره های سلطان محمد در نسخه "دیوان حافظ" (سام میرزا، مجموعه کارتیه) و سایر آثار منسوب به او نظیر شاهنامه تهماسبی یا نگاره های نظامی در کتابخانه بریتانیا، تفاوتی بنیادین در شیوه و سبک مشاهده می شود. در واقع با انتساب نگاره های "دیوان حافظ " به سلطان محمد می توان نتیجه گرفت که وی هنرمندی با چندین سبک متفاوت بوده است.3

در این اثر، شوخ طبعی و بصیرت انسانی را می توان دید . در واقع هیچ نقاش ایرانی دیگر قادر نبود که این شوخ طبعی غنی و انسانیت را بر اجرای دقیق و پرداخت درخشانی که از یک نقاش درباری انتظار می رفت ، بیفزاید."4

برخی از پژوهشگران در آن سوی این نگاره، معنی و مفاهیم عرفانی یافته اند. برای مثال ، بازیل گری این سرمستی را یک سرمستی صوفیانه و نگاره را اثری تمثیلی می داند. ولی بعضی دیگر  آن را فقط یک صحنه کاملا خنده دار و بازنمایی بی دغل و غش و دلسوزانه ای از "پیروزی باکوس"(رب النوع شراب) دانسته اند. 5

نگاره های محدوی نیز در نسخه خطی "خمسه نظامی" موزه بریتانیا (945-949هـ.ق) منسوب به اوست، نگاره هایی نظیر "آبتنی کردن شیرین و نظاره خسرو بر وی" ، "شکار بهرام شیران را" و احتمالا "سلطان سنجر و پیرزن".

در نگاره "آبتنی کردن شیرین" ، سلطان محمد موضوع رایجی را برای تصویرسازی قرار داده است. در این اثر نوآوری خاصی در ترکیب بندی دیده نمی شود و ویژگی سبک سلطان محمد با نمایش صخره های رنگارنگ و پیکره های انسانی و حیوانی نهفته در دل صخره ها به اثبات می رسد. 6

با انتساب نگاره های "دیوان حافظ " به سلطان محمد می توان نتیجه گرفت که وی هنرمندی با چندین سبک متفاوت بوده است

صورت شیرین بر خلاف صورتی است که در شعر آمده یعنی به جای صورت شاهزاده خانم ارمنی ، صورت مغولی ترسیم شده است. چیز دیگر که استعداد نقاش را نشان می دهد این است که شبدیز اسب شیرین برای مادیان خسرو شیهه می شکد و شیرین را از وجود خسرو با خبر می سازد.7

به طور کلی در این نگاره و نگاره "شکار بهرام شیران را" اندامها حالت درونگرایی به خود گرفته اند ، ولی از نظر حالت و بیان کم از نگاره های قبلی نیستنند.8

سلطان محمد، نادره  العصر(2)

در کل در این نگاره ها مهارت فوق العاده ای "در رسم صور آدمی و حیوانات ، مخصوصا اسب، به عمل آمده"9است.

"معراج حضرت محمد را نیز منسوب به سلطان محمد می دانند. (تصویر2)در این اثر وی همان خصوصیات رنگهای ایرانی، یعنی تلالویی از رنگهای اشراقی را به نمایش می گذارد. 10 به طور کلی پرداخت تزئینی ابرها و پرتو خورشید و سایر جزئیات این نگاره نشان از کار سلطان محمد دارد. 11

البته طبق نظریه دیگری، قشر ابرهای پایین و شکوه زبانه های آتش که پیغمبر و جبرئیل را احاطه می کند تزئینی نیست ، بلکه به عنوان تخیل آمده است.12

در مجموع فهم این هنرمند از تصور بخشی واقعی ، ستودنی است. احتمالا پس از این نگاره سلطان محمد زندگی هنری را ترک کرد، زیرا مدت زیادی از اتمام این نسخه(خمسه نظامی کتابخانه موزه بریتانیا) نگذشته بود که عذاب وجدان شاه تهماسب را فرا گرفت و او را از نقاشی و مسئولیت سیاسی باز داشت.13

به نظر می رسد سلطان محمد بین سالهای 955 و 960هـ.ق از دنیا رفته باشد، زیرا در آن سالها و سالهای بعد از آن اثری از او دیده نمی شود14. شماری از نقاشان نسل دوم شیوه ی صفوی زیر نظر او تعلیم دییده اند و از زمره آنان میرزا علی فرزند خود وی بوده است. 15

پی نوشت:

1- شکل گیری شیوه صفوی ، ص26

2- Persian painting,p21

3- Bihzad,p251

4- هنر نگارگری ایران، ص54-55

5- ر.ک: نقاشی ایران، ص118-119

6- تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی، ص135

7- همان

8- نقاشی ایرانی، ص84

9- تاریخ نقاشی در ایران،ص 84

10- رمزشناسی نقاشیهای معراج، ص262

11- سیر و صور نقاشی ایران، ص109

12- نقاشی ایران، ص122

13- Persian painting,p22-23

14- سلطان محمد نقاش، ص56

15- قاضی احمد قمی، ص18

سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان


منابع:

نقاشی ایران، روئین پاکباز، نارستان، 1379

تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی، زهرا رهنورد، سمت، 1386

هنر نگارگری ایران، ب.و رابینسون، ترجمه یعقوب آژند، انتشارات مولی، 1376

شکل گیری شیوه صفوی ، یعقوب آژند،مجموعه مقالات سایه طوبی، 1379

سلطان محمد نقاش، رحمان احمدی ملکی ، هنرنامه شماره 12

رمزشناسی نقاشیهای معراج، بهنام کامرانی، مجموعه مقالات سایه طوبی،1379

قاضی احمد قمی، گلستان هنر، ترهان منوچهری،1366

Behzad:Master of Persian Painting, Ebadollah Bahari, I.B.Tauris.London,1996

Persian Painting: five Royal Safavid Manuscripts of the Sixteenth Century,Stuart Welch, George Braziller, New York, 1978

مطالب مرتبط:

نگارگری ایرانی

مکتب تبریز دوم

سلطان محمد و شاهنامه هوتون