تبیان، دستیار زندگی
در آن شب مولای مومنان، برای نگهبانی از جان رسول گرامی و برای رفع سوء قصدی که کفار قریش به جان پیغمبر (صلی الله علیه واله وسلم) در سر می پروراندند، در جایگاه ایشان خوابید. این عمل که خطر مرگ را برای علی (علیه السلام) به همراه داشت، به خاطر عموزادگی نبود
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

لیلة المبیت، پاسخ تمام شبهه ها

لیلة المبیت


در آن شب مولای مومنان، برای نگهبانی از جان رسول گرامی و برای رفع سوء قصدی که کفار قریش به جان پیغمبر(صلی الله علیه واله وسلم) در سر می پروراندند، در جایگاه ایشان خوابید.

این عمل که خطر مرگ را برای امام علی(علیه السلام) به همراه داشت، به خاطر عموزادگی نبود! چرا که هر کس جان خود را از دیگری بیشتر دوست دارد. این عمل فقط برای رضای خدا بود.


وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَۆُوفٌ بِالْعِبَادِ

(بعضی از مردم جان خود را به خاطر خشنودی خدا عرضه می کنند (می فروشند) و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.) (بقره/207)

شأن نزول آیه

این آیه در شأن حضرت علی(علیه السلام) نازل گردیده است. هنگامی که مشرکان مکّه تصمیم بر قتل رسول اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) داشتند، آن حضرت از شهر خارج شدند و به غار ثور پناه بردند. در آن شب مولای مومنان، برای نگهبانی از جان رسول گرامی و برای رفع سوء قصدی که کفار قریش به جان پیغمبر (صلی الله علیه واله وسلم) در سر می پروراندند، در جایگاه ایشان خوابید.

این عمل که خطر مرگ را برای امام علی(علیه السلام) به همراه داشت، به خاطر عموزادگی نبود! چرا که هر کس جان خود را از دیگری بیشتر دوست دارد. این عمل فقط برای رضای خدا بود. مرد فانی در حق، در راه او، از جان مایه می گذارد و افتخار شهادت را لذت بخش تر از زندگی می بینند. در واقع این حادثه حکایت از عمق فداکاری حضرت علی(علیه السلام) نسبت به پیامبر خدا(صلی الله علیه واله وسلم) و دین الهی دارد؛ چرا که از پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) سوال می کند: آیا با این عمل من، شما سالم می مانید؟ و وقتی پاسخ مثبت می شنود، با خشنودی به این حکم الهی عمل می نماید.

آری امیرالمومنین(علیه السلام) حاضر شد جان خود را عرضه کند و رضایت پروردگار را به دست آورد، به همین جهت در جای پیامبر گرامی آرمید. به این واقعه لیلة المبیت نیز می گویند.

این آیه در بین مکه و مدینه نازل شد. نقل شده است وقتی حضرت علی (علیه السلام) در رختخواب پیامبر خوابید، جبرئیل در بالای سر علی (علیه السلام) و میکائیل در پایین پایش ایستاده بودند و جبرئیل فریاد می زد: آفرین، آفرین بر مثل تو باد که خداوند به تو بر ملائکه مباهات نمود.[1]

پیامبر به استناد آیه قرآن به ابوبکر فرمودند: «فانزل الله سکینة علیه...» که اکثر قریب به اتفاق مفسرین عقیده دارند که ضمیر (ه) در (علیه) به پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) بر می گردد یعنی خداوند آرامش را بر پیامبرش نازل کرد؛ علت این امر هم آن است که کفّار مکه در صدد قتل پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) بودند و خداوند در حمایت از رسولش، سکینه و آرامش به قلب او داد. پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) نیز به ابوبکر که از ترس جان به شدت نگران بود و بی تابی می کرد اطمینان داد که گزند و آسیبی به او نمی رسد

خداوند عالم به علی (علیه السلام) مباهات می کند

در روایت از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود حق تعالی در آن شب به امیرالمومنین بر فرشتگان مباهات کرد. خداوند به جبرئیل و میکائیل فرمود: من در آسمان میان شما دو نفر برادری قرار داده ام. کدامیک از شما حاضر است جان فدای برادر خود کند؟ ایشان هر یک در پاسخ دادن مکث کردند. خداوند فرمود علی از شما جوانمردتر است که جان خویش فدای برادرش کرده و در بستر او خفته است تا به جای او علی را بکشند. به عزّت من بروید و بر او موکّل باشید و دشمن را از او دفع کنید.

آن دو آمدند و بر بالین امام علی(علیه السلام) نشستند و گفتند:

بخّ بخّ یا بن ابیطالب هیّئاً لک یا بن ابیطالب سبقت الملائکة المقربین.[2]

تبریک تبریک و گوارا باد بر تو ای پسر ابی طالب که بر ملائکه ی مقرّب الهی سبقت گرفتی.

نظرات اهل سنت

علمای شیعه بالاتفاق معتقدند که آیه (و من النّاس من یشری...) در شأن علی (علیه السلام) نازل شده است. اکثریت علمای اهل سنت نیز این مطلب را در تفاسیر و کتاب های خود آورده اند و شأن نزول آیه را بر خوابیدن حضرت علی (علیه السلام) بر جای پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) دانسته اند.

از جمله می توان به نیشابوری و حافظ ابو نعیم در نزول آیات، سمعانی در فضایل و غزالی در احیاء العلوم اشاره کرد. غزالی که یکی از اعاظم فضلاء اهل سنت است در کتاب احیاء العلوم و نیز در کیمیای سعادت آورده است:

«انّ هذه الآیة نزلت فی علی بن ابیطالب (علیه السلام) حین بات علی فراش رسول الله»

همانا این آیه درباره ی علی بن ابیطالب (علیه السلام) نازل شد آن هنگام که در بستر رسول خدا (صلی الله علیه واله وسلم) قرار گرفت.

در برابر تأییدات بزرگان اهل سنّت، معدودی نیز به برخوردهای متفاوتی با آیه پرداخته اند تا به تضعیف فضایل و ولایت علی (علیه السلام) بپردازند:

سید قطب تنها شأن نزول آیه را «صهیب بن سنان» رومی می داند و اشاره ای به خوابیدن امیرالمومنین در جای پیغمبر نمی کند.

المنار هم از بحث در شأن نزول صرف نظر کرده است.

فخر رازی روایت ارزنده ای در خوابیدن علی(علیه السلام) در فراش نبی اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) آورده است.[3] ولی با لطایفی سعی دارد این روایت را که حاکی از شأن نزول آیه کریمه است، نادیده انگارد. وی برای فرار از حقیقت و اثبات تطبیق آیه با سرگذشت «صهیب» به معنی «اشتراء یا خریدن»[4] و کسی که برای کسب رضای پروردگار اقدامی می کند، جان خود را از آتش خریده است! و نتیجه گیری می کند که آیه منطبق با عمل «صهیب» است زیرا او برای فرار از چنگ مکیان و پیوستن به صف مسلمانان و نبی اکرم و رفتن به مدینه، تمام اموال خود را داد. پس او مال داد و پیوستن به پیغمبر گرامی را خریداری کرد.

فخر رازی

پاسخ: به شبهه فخر رازی

در پاسخ باید گفت: متاسفانه این بزرگان اهل سنت در جمع بندی خود پا را از عدالت علمی فراتر نهاده اند و کلمه «بشری» را که جایگاه معنی آن «عرضه کردن و فروش» است با معنی «خریدن» جابجا کرده اند و با پیش کشیدن داستان «صهیب» سعی نموده اند ارزش فضیلت مقام و ولایت علی (علیه السلام) را به بوته ی فراموشی بسپارند. آیا کلمه «شراء» در قرآن کریم یا در لغت و عرف، مترادف «اشتراء) است؟ «اشتراء» قبول «شراء» است؛ مشتری خریدار است و قبول شراء، «شراء» را معین در فروش می کند.

در چهار آیه از قرآن کریم، کلمه «شراء» بکار رفته است و در چهار مورد «شراء» معنی فروش دارد. به آیات توجه نمایید:

1- (فلیقاتل فی سبیل الله الّذین یشرون الحیوة الدّنیا بالاخرة)[5]

(کسانی که زندگی دنیا را «می فروشند» و آخرت می خرند بایستی در راه خدا کارزار نمایند)

2- (و شروه بشمن بخس دراهم معدودة)[6]

(یوسف را ارزان فروختند.)

3- (... و لبئس ما شروا به انفسهم لو کانوا یعلمون)[7]

(و چه زشت و بد فروشی کردند که خویشتن (به سحر و جادو) فروختند، اگر می دانستند.)

4- آیه ی چهارم آیه ی مورد بحث است که معنی آن بر همین سیاق مشخص است.

کاری که امیرالمومنین علی (علیه السلام) انجام داد قابل انطباق بر فروش است که شأن نزول آیه است؛ امّا کار صهیب مسلمان، قابل انطباق بر خرید است که ارتباطی به آیه شریفه ندارد.

بنابراین شأن نزول آیهء شریفه تنها داستان علی (علیه السلام) است که نقل شد، نه صهیب، ابن حقیقتی است که امثال سید قطب، محمد عبده و فخر رازی آن را نادیده می گیرند.

در اینجا مناسب است به نکته ای دیگر مرتبط با آیه مورد بحث و جریان های پس از آن اشاره نماییم:

پیروان مکتب خلفا وقتی قصد ذکر فضایل ابی بکر را دارند، یکی از موارد فضیلت را همنشینی ابوبکر با پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) در غار می دانند و عقیده دارند برای کسی این سعادت حاصل نشد که سه شب همراه پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) در غار باشد و خداوند نیز در قرآن می فرماید: (ما بر او (پیامبر) سکینه و آرامش نازل کردیم.)

باید از اینان پرسید: هر چند در محضر رسول خدا (صلی الله علیه واله وسلم) بودن و از ایشان بهره معنوی بردن ارزش بسیاری دارد، امّا آیا خوابیدن در جای پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) و قرار گرفتن در مقابل خطرات بیشتر فضیلت دارد یا دور بودن از دسترس دشمنان و در غاری استراحت کردن؟

نکته جالب این است که حضرت علی یا اینکه از مکر دشمنان در امان نبود ولی با خیال آسوده در جای پیامبر آرمید و هیچ اثری از نگرانی و اضطراب در او وجود نداشت؛ ولی ابوبکر در غار، در کنار وجود شریف رسول الله هم آرامش نداشت تا جایی که پیامبر به استناد آیه قرآن به ابوبکر فرمودند: «فانزل الله سکینة علیه...» که اکثر قریب به اتفاق مفسرین عقیده دارند که ضمیر (ه) در (علیه) به پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) بر می گردد یعنی خداوند آرامش را بر پیامبرش نازل کرد؛ علت این امر هم آن است که کفّار مکه در صدد قتل پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) بودند و خداوند در حمایت از رسولش، سکینه و آرامش به قلب او داد. پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) نیز به ابوبکر که از ترس جان به شدت نگران بود و بی تابی می کرد اطمینان داد که گزند و آسیبی به او نمی رسد.

پس، این چه افتخاری است که به ابوبکر نسبت می دهند، در حالی که خداوند به خوابیدن علی در بستر پیامبر بر فرشتگان مباهات کرد و آیه (و من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله و الله روف بالعباد) را در شأن او نازل کرد و در این هماهنگی برای حفظ جان پیامبر خدا (صلی الله علیه واله وسلم) و ایثار علی (علیه السلام) و قدردانی خداوند از او، اساساً ابوبکر نقشی ندارد؛[8] آن چنان که برخی می گوئید حضور ابوبکر در کل ماجرا تصادفی بوده و پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) او را برای جلوگیری از افشای هجرت، همراه خود برد.

به هر حال در این آیه، فروشنده انسانی بزرگوار است و خریدار خدا؛ و متاع، جان و بهای معامله، خشنودی پروردگار.

هر چند در محضر رسول خدا (صلی الله علیه واله وسلم) بودن و از ایشان بهره معنوی بردن ارزش بسیاری دارد، امّا آیا خوابیدن در جای پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) و قرار گرفتن در مقابل خطرات بیشتر فضیلت دارد یا دور بودن از دسترس دشمنان و در غاری استراحت کردن؟

لیلة المبیت پاسخ تمام شبهه ها

در پایان یادآور می شویم که این آیه نکته های لطیف بسیاری در عظمت مقام علی (علیه السلام) در خود پنهان دارد که به دو مورد آن اشاره می کنیم:

1- پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) در لیلة المبیت از میان تمام صحابه، علی (علیه السلام) را برای این مقام (فدا کردن جان برای رسول خدا به منظور حفظ دین خدا) برگزید تا همگان پی به افضلیت علی (علیه السلام) ببرند.

- در جنگ تبوک نیز هنگامی که پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) خواستند عازم جنگ شوند، مقام حکومت را به علی (علیه السلام) سپردند تا همگان بدانند پیامبر به دلیل شجاعت علی (علیه السلام)، شبانگاه او را بر بسترش می خواباند و در روز به دلیل علم و شجاعت او، علی (علیه السلام) را نایب خود در تمام شئون می کند.

2- اگر خوب در ذات این عمل بنگریم، می بینیم که آرمیدن امیرالمومنین علی (علیه السلام) در لیلة المبیت نیز همچون ضربه وی در جنگ خندق افضل عبادات جنّ و انس است. زیرا نفس این عمل- که منجر به حفظ جان پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) شد- در حقیقت برای پیروزی اسلام و رونق دین خدا و گسترش آن را در تمام جهان زمینه سازی کرد. اگر عبادت تمام انس و جن در طول تاریخ را در یک کفه ترازو قرار دهیم و خوابیدن علی (علیه السلام) در لیلة المبیت را در کفهء دیگر، باز عمل علی (علیه السلام) بر اعمال تمامی جن و انس برتری دارد.

علی (علیه السلام) همه وجودش برای خدا بود. اگر عبادت کرد «الله» بود و اگر جهاد کرد «فی الله» و اگر نان داد «لوجه الله» و اگر جان داد «ابتغاء مرضات الله» بود.

پی نوشت ها:

[1] - ترجمه مجمع البیان 2/268

[2] - روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر قرآن 3/157

[3] - تفسیر کبیر جزء پنجم صفحه 223 به نقل از کتاب علی (علیه السلام) در قرآن و سنت/ محمود جوهرچی.

[4] - اهل البیت/16

[5] - نساء/74

[6] - یوسف/20

[7] - بقره/102

[8] - مجمع البیان1/535 تفسیر عیاشی 1/120 به نقل از امام باقر (علیه السلام)

                                                                                                                                                    فرآوری: زهرا اجلال

بخش قرآن تبیان    


منبع: مجله راه قرآن ، ش 34

مطالب مرتبط:

از هر دست بدی با همون دست می گیری

مولا علی(علیه السلام) چنین مردی بود!

مشروعیت شیعه از خطبه ی غدیر