مروری بر شأن نزول و داستان آیه مودّت

پیامبری که با خرده های شیشه پایش را زخمی کردند و در طائف به سویش سنگ انداختند و در جنگ دندانش را شکستند، فقط یک آرزو داشت که همان پیروزی الله بر تمامی طاغوت ها بود.

ذَلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی وَمَن یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ فِیهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ

(این همان چیزی است که خداوند آن گروه از بندگانش را که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند به آنان نوید می دهد. ای رسول ما بگو: «من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی کنم جز دوست داشتن نزدیکانم (اهل بیتم) و هر کس کار نیکی انجام دهد، بر نیکی اش می افزاییم، چرا که خداوند آمرزنده و سپاسگزار است.) (سوره شوری/ آیه 23)

شأن نزول آیه مودّت

ابن بابویه از حضرت رضا (علیه السلام) سبب نزول آیه را این چنین نقل می کند: چون رسول اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) در مدینه منوره مال و ثروتی نداشت، حال آن که در حوادث فراروی که احتیاج به مال داشت؛ انصار و اصحاب با خود گفتند خدای تعالی ما را به دست پیامبر خاتم (صلی الله علیه واله وسلم) هدایت و رهبری فرموده است لذا نیکوست که برای رفع آن نیازها، برای او مالی جمع کنیم.

آن ها به حضور پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) رفتند و عرضه داشتند: ای رسول خدا، تن و جان و مال ما فدای تو باد. می خواهیم قسمتی از اموال خود را حضورتان تقدیم بداریم و شما را مستغنی و بی نیاز کنیم. پروردگار آیه فوق را نازل نمود و فرمود:

ای محمد به این مردم بگو من از شما مزد رسالت طلب نمی‌کنم مگر آنکه دوستی مرا در حق اهل بیت و ذریّه‌ام منظور داشته و دوستدار و علاقمند به آل عصمت و طهارت باشید که این نیز به نفع شماست. زیرا وسیله هدایت یافتن شماست.[1]

انصار از خدمت حضرت بیرون رفتند در حالی که تسلیم فرمان او بودند.

منافقین داخل امّت گفتند: این آیه از قرآن نبود و محمد آن را در همان مجلس جعل کرد و منظورش آن است که پس از خودش ما زیردست نزدیکانش قرار دهد؛ لذا این آیه نازل شد:

(أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَی عَلَی اللَّهِ کَذِبًا)[2]

«یا (مردم نادان) خواهند گفت که محمد (صلی الله علیه واله وسلم) بر خدا دروغ می بندد.»

حضرت به سراغ آنان فرستاد و آیه را بر آنان تلاوت فرمود. انصار که سخن قبلی پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) در مورد مودّت اهل بیت(علیهم السلام) و گفتار منافقین را شنیده بودند از سر شوق به گریه افتادند. به دنبال آن، آیه ی «وَهُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ»[3] نازل گردید.

حضرت به سراغ انصار فرستاد و به آنان بشارت داد که خداوند دعای مومنان را اجابت می کند (و یستجیب الذین آمنوا) و مومنان همان افرادی بودند که تسلیم گفتار حضرتش شدند. [4]

مزد رسالت چیست؟

پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه واله وسلم) در راه ترویج و گسترش دین خدا، سختی های زیادی را تحمل کرد و در طول بیست و سه سال فعالیت پی گیر در مکه و مدینه تنها یک هدف داشت و آن نیز حاکمیت اسلام بر قلب های انسان ها بود. پیامبری که با خرده های شیشه پایش را زخمی کردند و در طائف به سویش سنگ انداختند و در جنگ دندانش را شکستند، فقط یک آرزو داشت که همان پیروزی الله بر تمامی طاغوت ها بود. آنقدر پیامبر در راه رسالتش دلسوزی و فداکاری می نمود که بالاخره آیه قرآن نازل شد که:

(طه، مَا أَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَی)

(ای پیامبر! ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را به زحمت اندازی[5]

از طرفی خود قرآن نیز، بارها از قول پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) بیان می کند که:

(وَمَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ)

(من از شما در برابر رسالتم مزدی نمی خواهم، همانا اجر من بر پروردگار جهانیان است.)[6]

و یا در جای دیگر در مورد شخص پیامبر اسلام (صلی الله علیه واله وسلم) می فرماید:

(قُلْ مَا سَأَلْتُکُم مِّنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی اللَّهِ وَهُوَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ)

(بگو پاداشی را که از شما خواستم تنها به سود شما است. اجر و پاداش من فقط بر خداوند است.)[7]

و در جای دیگر می خوانیم:

(قُلْ مَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَن شَاء أَن یَتَّخِذَ إِلَی رَبِّهِ سَبِیلًا)

(بگو من در برابر ابلاغ رسالت هیچ گونه پاداشی از شما مطالبه نمی کنم، مگر کسانی که بخواهند راهی به سوی پروردگارشان برگزینند.)[8]

و یا در جای دیگر از قول پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) می فرماید:

(قُلْ مَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ)

(بگو من از شما پاداشی نمی طلبم و چیزی بر شما تحمیل نمی کنم.)[9]

اگر تعمقی کوتاه در محتوای این آیات داشته باشیم، نتیجه گیری کردن از آن ها آسان می باشد.

در یک جا اجر و مزد رسالت را به کلی نفی می کند و در جای دیگر می گوید: من تنها پاداشی از کسی می خواهم که راهی به سوی خدا می جوید. و در مورد سوم می گوید: پاداشی را که از شما خواسته ام برای خود شماست و بالاخره در آیه 23 شوری می فرماید: مودت در قربی، پاداش رسالت من است؛ یعنی من پاداشی از شما خواسته ام که این ویژگی ها را دارد:

1- مطلقاً چیزی نیست که نفعش عاید من شود.

2- صد در صد به سود خود شماست.

3- چیزی است که راه شما را به سوی خدا هموار می سازد. به این ترتیب روشن می شود که مودت فی القربی که پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) به عنوان اجر رسالت از مردم می خواهد همان ادامه رسالت است که هدف نهایی آن هدایت بشر به سوی بندگی صحیح الهی می باشد.

به عبارتی برای پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) هیچ چیز محبوب تر از حفظ رسالتی که سال ها برایش رنج کشیده نمی باشد و این رسالت تنها با «مودت فی القربی» حاصل می شود.

"قربا" چه کسانی هستند؟

«قربی» کیانند؟ چه کسانی هستند که دوست داشتن و دل بستن به آن ها آنقدر با اهمیت است که خداوند به پیامبرش می فرماید که دوستی آن ها با اجر رسالت برابری می کند؟ در «قربی» چه ویژگی هایی نهفته است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) از مردم می خواهد که به آن ها محبت کنند و مهر آن ها را در دل خود جای دهند؟

کامل ترین و بهترین معنایی که برای کلمه «قربی» بیان شده است و تمامی مفسران شیعه و بسیاری از مفسران بزرگ اهل سنت آن را پذیرفته اند و احادیث و روایات پیامبر و ائمه معصومین (علیهم السلام) نیز پشتوانه آن است، همان معنای خویشاوند و نزدیکان پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) می باشد.

مرحوم طبرسی از علی بن الحسین (علیه السلام) و دیگران نقل می کند که معنی آیه این است: «من از شما در برابر رسالتم جز دوست داشتن نزدیکان و اهل بیتم مزدی نمی خواهم. هر احترامی که می خواهید به من بگذارید به آنان بگذارید.[10]»

«احمد» در فضائل الصحابه با سند خود از سعید بن جبیر از ابن عباس روایت می کند: هنگامی که آیه: (قُلْ لا أسْئَلُكُمْ عَلَیْهِ أجْراً اِلّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبی) نازل شد اصحاب گفتند: یا رسول الله، این کسانی که خداوند به ما فرمان داده است آنان را دوست بداریم چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: آنها علی و فاطمه و فرزندان آنها هستند.[11]

و نیز مرحوم طبرسی می گوید: حاکم با همان سند در کتاب «شواهد التنزیل لقواعد التفصیل» روایتی از ابی امامه نقل می‌کند که رسول خدا (صلی الله علیه واله وسلم) فرمودند:

خداوند بزرگ پیامبران را از درخت های گوناگونی آفرید ولی من و علی از یک درخت آفریده شده ایم. من ریشه این درخت هستم و علی شاخه های آن و فاطمه شکوفهء درخت و حسن و حسین میوه آن می باشند و شیعیان ما برگ های آن درخت می باشند. هر کس به شاخه ای از شاخه های این درخت دست گیرد نجابت یابد و هر کس از آن جدا شود سقوط کند و هلاک گردد.

اگر بنده ای میان صفا و مروه سه هزار سال خدا را عبادت کند ولی محبت ما را نداشته باشد، خداوند او را به رو در آتش افکند. آن گاه این آیه را تلاوت فرمودند: (قُلْ لا أسْئَلُكُمْ عَلَیْهِ أجْراً اِلّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبی)(مجمع البیان 5/30)

آری تنها راهی که باعث می شود حرکت بشر در مسیر دعوت و رسالت پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) باقی بماند، دوستی و دل بستن و اطاعت از کسانی است که منش و رفتاری همچون پیامبر دارند و اسلام و مسلمانی با پیروی از چنین بزرگانی اقتدار می یابد که بنابر آنچه گفتیم پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) آن ها را فقط و فقط اهل بیت (علیهم السلام) معرفی فرمودند.

پی نوشت ها:

[1] - تفسیر جامع 6/206- مجمع البیان 9/29.

[2] - سوره شوری/ 24.

[3] - همان / 25

[4] - مجمع البیان 5/27

[5] - سوره طه / 1 و 2

[6] - سوره شعرا/ 127 و 145

[7] - سباء /47

[8] - فرقان /57

[9] - ص / 86

[10] - مجمع البیان/ 5/29

[11] - احقاق الحق 3/2 و نمونه 20/411

                                                                                                                                                            فرآوری: اجلال

بخش قرآن تبیان

منبع: مجله راه قرآن، ش 37

مطالب مرتبط:

مزد رسالت پیامبر چیست؟

کارت مخصوص برای ورود به بهشت

مهمترین عمل بعد از واجب ترین واجبات چیست؟

آیه ای که دل های بسیاری را به خود جلب کرد