درخشانترین دوره ی هنر ایران

دورهء صفویه در معمارى یکى از پررونق‌ترین دوره‌هاست. بناهاى این دوره از جذاب‌ترین و فریبنده‌ترین بناها در سرتاسر معمارى ایرانى است.در سال 907 قمری (1502م.) شاه اسماعیل، سلسله صفوی را تأسیس كرد. در این دوره مراكز و كانونهای صنعتی و هنری در ایران افزایش یافت، در ابتدای تأسیس این سلسله، تبریز پایتخت بود و به همین سبب این شهر مركزی شد برای فعالیتهای هنرمندانی مانند خطاطان، تذهیب كاران، نقاشان و صحافان و همچنین هنرمندانی كه در دیگر فنون و صنایع كار میكردند و هنرمندانی كه درصنایع منسوجات و بافت پارچه به كار می پرداختند.

دراواخر قرن دهم قمری، در زمان شاه عباس پایتخت از قزوین به اصفهان انتقال یافت. با انتخاب پایتخت جدید، این شهر به عنوان یكی ازدرخشانترین شهرهای شرق گسترش پیدا كرد. بازارها، كاخها، مساجد، باغها، پلها در نقشه شهر گنجانیده شده بود. در این زمان همه بناهای مذهبی با تزیینات كاشیكاری آرایش شدند. بناهای مسجد شیخ لطف الله سر در قیصریه و مسجد امام (شاه) درمیدان نقش جهان با كاشیهای معرق مزین شدند. آجرهای مربع كاشی منقوش، معروف به آجرهای «هفت رنگ» در بناها به مقیاس گسترده مورد استفاده قرار گرفت. نقش و نگار كاشیها و رنگهای آنها زینت خاصی به بناهای این دوره بخشیده است. نه تنها دیوارها، بلكه گنبدها، ایوان، طاق نماها سردر ورودیها و مناره با كاشی و موزاییك آراسته شد. ساخت سردرهای بزرگ با كاشیهای شفاف و گچبری مقرنس كاری در عصر صفویه پیشرفت بسیار داشت. تركیب سردر بزرگ و منارههای طرفین آن با صحن چهار ایوانی و ساختمانهای اطراف آن و قراردادن گنبد به گونه ای كه با همه ساختمان متناسب باشد، درمعماری زمان صفوی به درجه كمال رسید. با توجه به امنیت ایران در این دوره بناهایی بزرگ و عالی مانند كاخهای عالی قاپو، چهل ستون، هشت بهشت و تالار اشرف در اصفهان و بقعه شاهزاده حسین، سردر عالی قاپو و چهلستون در قزوین ساخته شدند. دیوارهای این كاخها ازكاشی های خوش آب و رنگ پوشیده شده ومیان مجموع آنها با نقوش نقاشان معروف آن دوره پیوند هست. سقفها و دیوارها نیز غالباً با منبت كاری تزیین میشدند.

تزیینات چوبی در بناهای غیرمذهبی دارای نقش اصلی بود و در آنها میزان بیشتری ازتذهیب كاری و نقاشیهای لاكی استفاده میشد. طرحهای آنها با هنر مینیاتور دارای رابطه نزدیكی بود. نقاشیهای دیواری (فرسك) در كاخ عالیقاپو، قصر اشرف و چهلستون و همچنین آیینه كاری به عنوان نوعی تزیین جدید دربناها، مانند آیینه خانه، مورد استفاده قرار گرفته است.

به طور كلی قرن دهم ویازدهم قمری، به عنوان دوران شكوفایی هنرهای اسلامی ایران، و اصفهان یكی از مهمترین و زیباترین شهرهای این دوره بوده است. بناهای بزرگ شهر اغلب با كاشیكاریهای زیبا تزیین شده اند. وقتی شاه عباس اصفهان را پایتخت خود قرار داد، نقشه جدیدی برای شهر طرح كرد: خیابان بزرگ و معروف چهارباغ را او ساخت و طرفین خیابان را دستور داد درخت بكارند. این خیابان به پل بزرگی كه روی زاینده رود است، میرسد. در میانه شهر، میدان بزرگ «نقش جهان» قرار دارد. مسجد امام (شاه) درسمت جنوب و قصر عالی قاپو در مغرب و مسجد شیخ لطف الله در مشرق و سردر بازار قیصریه در شمال آن جای گرفته اند. این میدان جای چوگانبازی بوده و دروازه های سنگی كه برای این بازی ساخته شده، هنوز در دو سوی میدان موجود است. در چهار سوی این میدان قریب دویست باب حجرات در دو طبقه ساخته شده است.

قسمت اعظم شاهکارهای معماری دوران صفویه در اصفهان است و این شهر در آن دوره بسیار زیبا و دیدنی بوده است بطوری که سیاحان غربی در سفرنامه‌هایشان از زیبایی اصفهان زیاد تعریف کرده‌اند. از جمله معماری‌های مهم عصر صفوی  در اینجا بررسی می‌شود.

چهل ستون

عمارت چهل ستون در عصر شاه عباس دوم ساخته شد. تزئینات این بنا تا سال 1300 باقی بوده و بعدا قسمتی از آن خراب شده است. یکی از نقاشان فرانسوی که در زمان محمدشاه قاجار از این عمارت باز دید به عمل آورد نوشته است که بنا را بدون عیب خرابی دیده است عموم درها از خاتم و منقّش به نقوش زیبا بوده و ستونها که فعلا عاری از تزیین است همه از آینه‌های ریز پوشیده بوده و نقاشیها و مینیاتورهایی بر آن نقش شده بوده است. ایوان جلو دارای بیست ستون و در عقب ایوان جایگاه سلطنت بوده است.

پل خواجو

این پل در زمان شاه عباس دوم ساخته شده است. تاریخ ساختمان دقیق آن معلوم نیست فقط طبق کتیبه‌ای که دارد معلوم می‌شود که در سال 1290 تعمیر گردیده است. این پل با سنگ و آجر ساخته شده و بیست و چهار چشمه دارد.

چهار باغ

شاه عباس کبیر در سال 1006 که یازدهمین سال سلطنتش بود طرح احداث چهار باغ را ریخت و بدین وسیله کاخ شاهی را با باغهای خارج شهر متصل کرد. پل اللّه وردی خان آن را به دو قسمت می‌کرده است. از قصر جهان نما تا پل اللّه وردی خان چهار باغ پایین و از پل مذکور تا قصر هزار جریب چهار باغ بالا نام داشته است. این محل برای گردش و تفریح مردم و بعضی روزها مختص بانوان بوده است.

در طول خیابان چهار ردیف درخت چنار و جویبارها و باغچه‌های گلکاری شده وجود داشته است و مردم اجازه داشتند در باغهای اطراف چهار باغ که متعلق به شاه وارد شوند و از میوه‌های آن استفاده کنند

مسجد شاه

دستور ساختمان این مسجد در سال 1021 هجری بوسیله شاه عباس کبیر داده شد. سر در مسجد که جزو تزیینات میدان شاه بود زودتر ساخته شد و بعدا شروع به پی ریزی مسجد کردند. سر در مسجد دو کتیبه دارد. کتیبه اول به خط علی رضا عباسی و کتیبه دوم به خط محمد رضامی‌باشد. تصور می‌رود

که کار مسجد در سال 1040 هجری یعنی دو سال بعد از مرگ شاه عباس به پایان رسیده باشد. در زمان سلطنت محمد شاه قاجار زلزله مسجد را تکان داد و شکافهای عریضی پیدا شد ولی تعمیرات جزیی در این دوره به عمل آمد.

مسجد چهار باغ

این مدرسه در سمت چپ خیابان چهار باغ واقع شده است. سر در مدرسه دارای طاق مقرنس کاری و کاشی کاری زیبا می‌باشد. بعد از سر در دالانی است که به صحن مدرسه متصل می‌شود. کاشی کاری مدرسه بسیار نفیس و ظریف است.

قصر هشت بهشت

قصر هشت بهشت نیز از نظر بُعد مناظر باغ به میزان وسیعتری اهمیت معماری دارد. این قصر را برای جشنهای مجلل درنظر گرفته بودند. شهرت این كاخ گذشته از جنبه معماری وزیبایی، به سبب استفاده ازسنگهای مرمر و طاق مقرنس كاری و نقاشی مناظر كاشیكاری خاص آن است. آیینه كاری این كاخ عامل دیگری در زیبایی بنا بوده است.

تالار اشرف

تالار اشرف، شامل یك تالار بزرگ و دو اتاق در كنار آن است. اهمیت این بنا گذشته از نظر معماری وسقفهای بزرگ ضربی، به خاطر مقرنس كاری و نقاشی و تصاویر طلاكاری سقف و شاه نشین آن است.

با نگرشی كلی به هنرهای این دوره، باید پذیرفت كه در دوره صفوی، بار دیگر عصر نوین ودرخشانی در هنر ایران طلوع كرد.

منابع : 1- آرتی / 2- دانشنامه رشد

مطالب مرتبط:

زنان حرمسرا در دوره صفویه