چشمه همیشه جاری
«جوانمرد و خوش خوی و بخشنده باش/چو حق بر تو پاشد تو بر خلق پاش نیامد کس اندر جهان کو بماند/مگر آن کز او نام نیکو بماند نمرد آن که ماند پس از وی بجای/پل و خانی و خان و مهمان سرای هر آن کو نماند از پسش یادگار/درخت وجودش نیاورد بار»[1]
یکی از مصادیق بارز انفاق که اسلام برای گسترش خیرات در سطح جامعه در نظر گرفته وقف است. وقف صدقه جاریه‌ای است‌که مدت‌ها استمرار پیدا می‌کند و مردم از آن بهره‌مند می‌گردند و تا هر زمان باقی باشد ثوابش به واقف خواهد رسید. در واقع آدمی اگر چه یک روزی از این دنیای فانی رخت بر می‌بندد و به سرای ابدی می‌رود که به تعبیر قرآن کریم: «كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنا تُرْجَعُون»،[العنکبوت،57]؛ «هر نفسى چشنده موتست سپس بسوى ما برمی‌گردید.»
«اگر صد سال مانی ور یکی روز /بباید رفت از این کاخ دل افروز»[2]
ولی این‌گونه نیست‌که با مرگ، پرونده انسان بسته شود، بلکه اموری باعث می‌گردد، هم‌چنان پرونده اعمال باز باشد، که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در بیانی فرمودند:
«مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً كَانَ لَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ سَنَّ سُنَّةً سَیِّئَةً كَانَ عَلَیْهِ وِزْرُهَا وَ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَة»،[3]؛ «کسی‌که سنت نیکوئی را رایج کند، ثواب هر کس که به آن عمل کند، تا روز قیامت به او می‌رسد و همین‌طور اگر کسی سنت بد و گناهی را ترویج کند، گناه آن سنت تا روز قیامت تا مادامی‌که کسی به آن گناه عمل می‌کند به گردن او خواهد بود.»
و وقف همان سنت نیکویی است که واقف در وقف زمین برای دانشگاه، حوزه علمیه، مدارس، استخر شنا، سالن ورزش، مجموعه فرهنگی، کتابخانه، مراکز بهداشتی، خانه عالم و ده‌ها مورد دیگر در کنار مساجد و تکایا انجام می‌دهد و تا زمانی‌که این اماکن پابرجا باشند و مورد استفاده عموم قرار گیرند، واقف اگر چه از دنیا رفته باشد از ثواب اخروی آن برخوردار می‌گردد.
چنانچه امام صادق (علیه السلام) فرموده است: «لَیْسَ یَتْبَعُ الرَّجُلَ بَعْدَ مَوْتِهِ مِنْ الْأَجْرِ إِلَّا ثَلَاثُ خِصَالٍ صَدَقَةٌ أَجْرَاهَا فِی حَیَاتِهِ فَهِیَ تَجْرِی بَعْدَ مَوْتِهِ وَ سُنَّةُ هُدًى سَنَّهَا فَهِیَ یُعْمَلُ بِهَا بَعْدَ مَوْتِهِ أَوْ وَلَدٌ صَالِحٌ یَدْعُو لَه»،[4]؛ «پس از مرگ آدمی، پاداشی به دنبال فرد نمی‌آید، مگر در سه خصلت: صدقه جاریه به یادگار گذاشته، و نیز سنتی که برقرار نموده و در زمان حیاتش به آن عمل میشده و پس از وفاتش به آن عمل میشود و فرزند صالحی که برایش دعا کند.»
در بعضی از احادیث از شش امر، ذکر به میان آمده است، چنانچه امام صادق (علیه السلام ) در بیانی فرموده‌اند: «سِتُ خِصَالٍ یَنْتَفِعُ بِهَا الْمُۆْمِنُ بَعْدَ مَوْتِهِ وَلَدٌ صَالِحٌ یَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ مُصْحَفٌ یَقْرَأُ فِیهِ وَ قَلِیبٌ یَحْفِرُهُ وَ غَرْسٌ یَغْرِسُهُ وَ صَدَقَةُ مَاءٍ یُجْرِیهِ وَ سُنَّةٌ حَسَنَةٌ یُۆْخَذُ بِهَا بَعْدَهُ.»،[5]؛ «شش خصلت است‌که پس از مرگ مۆمن به مۆمن نفع میرساند: فرزند صالحی که برایش طلب آمرزش کند و قرآنی که از روی آن خوانده میشود و چاهی که حفر می‌کند و درختی که غرس می‌کند و صدقه آبی که جاری و مستمر میسازد و سنت خوبی که پس از وی از او پیروی شود.»
سیره وقف که به عنوان انفاق ماندگار از آن یاد می‌گردد، سنت حسنه‌ای است‌که از صدر اسلام مورد توجه اهل بیت علیهم السلام و مسلمانان بود چنانچه از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده است‌که: «لم یَكُنْ مِنَ الصَّحَابَةِ ذُو مَقْدُرَةٍ إِلَّا وَقَفَ وَقْفا»،[6]؛ «درصدر اسلام هیچ صحابه توانمندی نبود مگر اینکه بخشی از مالش را وقف نمود.»
«توانگران را نذر است و وقف و مهمانی/زکات و فطره و اعتاق و هدی و قربانی
تو کی به دولت ایشان رسی که نتوانی/جزین دو رکعت و آنهم به صد پریشانی»
[7]
به‌عنوان نمونه می‌توان به موقوفاتی اشاره کرد که پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و اله و سلّم در خیبر و قبا داشتند و منافع آن‌را وقف بینوایان و فقیران نمودند.[8]
و یا زمین‌ها و چاه‌ها و چشمه‌های متعددی که حضرت علی علیه السلام وقف نمودند مثلا حضرت، در محلی به نام «ینبع» صد چشمه حفر نمودند که وقف بر حاجیان خانه خدا باشد.[9] و در یکی از وقف‌نامه هایش انگیزه خویش از وقف را این‌چنین بیان می‌فرمایند: «ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ لِیُولِجَنِی اللَّهُ بِهِ الْجَنَّةَ وَ یَصْرِفَنِی عَنِ النَّارِ وَ یَصْرِفَ النَّارَ عَنِّی یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوه»،[10]؛ «برای رضایت خداوند وقف کردم تا به سبب آن مرا داخل بهشت برین فرماید و از آتش دورم دارد و آتش را از صورتم دور فرماید، در روزی‌که صورت‌هایی سفید و صورت‌هایی سیاهند.»
همین‌طور سایر ائمه علیهم السلام نیز در سراسر زنگی خویش به این سنت حسنه عمل می‌کردند و موقوفاتی داشتند.
بنابراین كسى‌كه دوست دارد با مرگش صدقه دادن او تمام نشود و پس از مرگش نیز ادامه داشته باشد نباید از وقف به عنوان یک صدقه جاریه و انفاق ماندگار غفلت بورزد.
پی‌نوشت ها:
[1].سعدی،بوستان
[2].نظامی گنجوی
[3].بحارالانوار،ج7،ص94
[4].وسائل الشیعه،ج19،ص171
[5].الخصال،ج1،ص323
[6].مستدرک الوسائل ج14 ص47
[7].سعدی،گلستان
[8].مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل،ج14،ص52
[9].قرب الاسناد،ص160
[10]. مناقب ابن شهر آشوب2/123
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
مطالب مرتبط:
