دستاوردهای بهزاد در نگارگری ایران

بررسی و مطالعه ی مینیاتور از اواخر قرن 15م/9هـ.ق تا اوایل قرن 17م/11هـ.ق امکان توضیح بعضی از ویژگی های کلی و جریان های برخاسته از آن را فراهم می کند.

دنبال کردن مسیر مشخص تکامل زبان هنری مینیاتور در قرن 15م /9هـ.ق نشان می دهد که در این دوره تجربه های هنری بسیاری اندوخته شده که موجب شکوفایی این هنر در اواخر قرن پانزدهم و اوایل قرن شانزدهم میلادی بوده است.

در دورنمای تکامل هنر مینیاتور نقش حساس و کلیدی بهزاد کاملا مشهود است. تجزیه و تحلیل آثار فراوان این هنرمندِ بنام، از طرفی او را پایان دهنده شیوه های نقاشی متقدم و از طرفی آغازگر روندی نو در تعالی و تکامل نگارگری ایران و آسیای مرکزی در قرن شانزهم معرفی می کند.

به طوری که آثار مشخص و تاریخ گذاری شده نشان می دهند، شکل گیری مکتب هرات از دهه ی 1420م. /9هـ.ق آغاز شد.

در آن زمان استادان برجسته ای از تبریز، بغداد ، شیراز و احتمالا سمرقند، در شهر هرات جمع شده بودند. این امر به خودی خود امکان پدید آمدن مکتبی مبتنی بر اندوخته های تجربی چند سبک مختلف را فراهم کرده بود.

اغلب مضامین مورد استفاده برای تصویرپردازی در این دوره مشخص شدند و نیز آثاری متعالی پدید آمدند که نمونه ی تصاویر آنها توسط نقاشان بعد همچون گنجینه ای عظیم مورد بهره برداری قرار گرفت.

تحقق در روند تکامل این مینیاتورها، تاثیر عمیق جهان بینی قرون وسطایی را در تکرار تصاویر و ترکیب بندی این آثار بیان می کند. آنچنان که بررسی بخش اعظم این آثار نشان می دهد استعداد مینیاتوریست قرون وسطایی بر اساس مهارت او در نحوه ی چیدن تصاویر تابلو ارزیابی می شود.

نقاش ترکیب بندی خود را می سازد و پیکره ها را در آن می چیند، همان گونه که کارگردانی ماهر میزانسن خود رات عیین می کند.

بهزاد به بهترین شکل تمام دستاوردهای زبان مشروط نگارگری را جمع بندی کرد و زمینه را برای پیشرفت و تکامل بعدی آن فراهم نمود. در بررسی تطبیقی آثار برگزیده استادان بزرگ و نمونه های قدیمی نگارگری هرات ، شیراز و سمرقند ، متوجه پایبندی کامل بهزاد به اصول و سنت نقاشی متقدم می شویم. در این زمینه نقش او در مینیاتور قرون وسطی کاملا روشن شده است.

تاثیرات بهزاد

اگر بخواهیم برخی از مهمترین تاثیرات بهزاد را نام ببیریم می توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

او امکانات توصیف هنری نوینی در ساختار شکل یافته نگارگر وارد کرد. همچنین ساختار اصیلی ایجاد کرد که برای نسل بعد حکم نمونه ای متعالی داشت.

این نقاش بزرگ مضامین متداول را بر می گزید و پیکره ها را با توجه به گونه اثر انتخاب می کرد ، ولی در ترکیب بندی نگاره، فضا را به گونه ای بسط می داد که امکان توصیف واقعی مسائل پیرامون مهیا شود.

حجم و عمق خیالی که تا آن زمان سابقه نداشت، در نگارگری او شکل یافت. او ارتباط ایده آلی بین تمام اجزای اثر برقرار کرد.

یکی از خصوصیات کارهای بهزاد شخصیت بخشی به پیکره ها است. در نگاره های این نقاش شاهد چهره های گوناگون پیکره ها در صحنه های مختلف کار و زندگی هستیم.

از گونه هایی که بهزاد در آنها فعالیت داشت،می توان به  گونه توصیفی ، جنگی، معیشتی، تغزلی-حماسی و پرتره اشاره کرد.

بررسی آثار بهزاد و مقایسه آن با نقاشی متقدم نشان می دهد که نقاش قرون وسطایی همچون دیگر هنرمندان این دوره در خلق آثار خود ملزم به استفاده از گنجینه ی ترکیبات و عناصر شکل یافته در بستر سنت بوده است. در عین حال در آثار هنرمندان خصوصیات ویژه انفرادی نیز وجود دارد.

یکی دیگر از ویژگی های خاص در نقاشی های بهزاد ، استفاده هوشمندانه وی از روانشناسی رنگ ، در آثار نگارگری است. به عنوان نمونه وی در نگاره "گریز یوسف (ع) از زلیخا" رنگ لباس حضرت را سبز و رنگ لباس زلیخا را قرمز تجسم کرده است. رنگ سبز نمادی از پاکی، نور الهی و قدسی بودن پرسوناژ است به طوری که رنگ قرمز نماد عشق و شور زمینی و آتش هوس و شهوت است.

در قرن 15م/9هـ.ق که هنوز هیچ یک از تئوریسین های غربی تحقیق و تفحصی در روانشناسی رنگ، عدد رنگ ، و نمادهای رنگی نکرده بودند، این استاد بزرگ دو رنگ مکمل با وزن مساوی را به بهترین نحو و به صورتی کاملا استادانه بکار گرفت و اثری بدیع خلق نمود.

در مکتب بعد از هرات، یعنی مکتب تبریز دوره صفوی، استاد بهزاد به تربیت شاگردان خود همت گذاشت و گنجینه ی دانشی را به ایشان انتقال داد که سبب شکل گیری و قوام یکی از زیباترین کتب مصور جهان یعنی شاهنامه شاه تهماسبی شد.

میراث ارزشمند این استاد تا آنجا بود که در کتب تاریخ سرنوشت نقاشان که در دوره های بعدی نگارش شدف شاگردان وی را به عنوان " صاحبان کلک بهزاد" می خواندند.

توضیح تصویر:

1- نگاره ساختن کاخ خورنق، اثر بهزاد

2- گریز یوسف از زلیخا، اثر بهزاد

بهزاد و شکل گیری کتب مینیاتور بخارا/ م.م اشرفی/ مترجم نسترن زندی

نقاشی ایران از دیرباز تا امروز/ روئین پاکباز

نگارگری اران/ یعقوب آژند

مطالب مرتبط:

نگارگری ایرانی

مکتب هرات

مکتب تبریز دوم

بیان سرخ، نارنجی و بنفش

رنگ آبی، آرامش بی انتها

زرد چه می گوید