امام حسن عسكری علیه‌السلام و معمّای یک کتاب
در ایام شهادت امام عسکری علیه السلام پدر امام حاضر و ناظر ولی عصر - أرواحنا لتراب مقدمه الفداء - به سر می بریم از این رو مناسب است بعد از تسلیت و تعزیت به مولا و سرورمان حجت بن الحسن - عجل الله تعالی فرجه - كمی از زوایای زندگی آن بزرگوار را مورد بررسی قرار دهیم .
مفسّران حقیقیِ وحی
یكی از ابعاد زندگی همه امامان ما علیهم السلام این است كه آنان مفسّر و مبیّن حقیقی قرآن می باشند. «حقیقی»، زیرا آنچه كه امروز در بین ما به اسم تفسیر شناخته می شود در واقع تفسیر و پرده برداری از مبهمات قرآن نمی باشد بلكه شرح و ترجمه لغات و معانی عرفیه و تدّبر در همین زاویه می باشد اما تفسیر حقیقی كه از آن به تأویل نیز می توان تعبیر نمود این است كه آن چه را قرآن به طور مجمل بیان كرده تفصیل داده شود. مثلا قرآن می گوید نماز بخوانید، اما چگونه، چند ركعت، به چه كیفیت، در چه زمانی و مكانی؟ نسبت به تمامی این سۆالات ساكت می باشد یا به تعبیر روایات "صامت" است.
حال قرآن ناطق كه حجت حیّ و حاضر خداوند می باشد باید این مجملات را تفصیل دهد و تنها كسی می تواند از پس این امر برآید كه متصل به منبع وحی آن هم بدون خطا و سهو و نسیان باشد، اما آن معنی اول از تفسیر كه شرح معانی عرفیه و لغات می باشد از هر یك از آحاد عرف بر می آید ، سخن در این زمینه دامنه وسیعی دارد لكن به این مقدار به عنوان مقدمه اكتفا می نماییم.
ملاکی برای شناخت درست و نادرست
بر اساس همین حقیقت و اعتقاد، تفاسیر روایی در بین شیعه از رواج خاصی برخوردار می باشد لكن باید توجه داشت كه شیعه و بزرگان آن غیر از قرآن كریم هیچ كتابی را با تمامی محتوای آن به طور كامل تصدیق نمی‌نمایند. به عبارت صریح تر، این فقط برادران اهل تسنن هستند كه غیر از قرآن اعتقاد به صحت « صحاح سته » به طور یك جا دارند اما شیعیان حتی به كتاب كافی كه معتبرترین كتاب حدیثی شیعی می باشد چنین نگاهی ندارند و أخبار آن را "أخبار آحاد" می دانند و در ردّ یا قبول آن میزان و ملاك های مشخص و شناخته شده‌‌ای دارند كه در جای خود تبیین شده است. از این جمله موافقت با قرآن و سنّت قطعیه پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام می باشد و در واقع این خود اهل بیت علیهم السلام هستند كه معصوم اند و كلام آنها است كه مصون از خطا می باشد. لكن كلام منقول از آنها ممكن است كه در دستبرد خطا و نسیان و جعل و دروغ واقع شود.
یكی از این مجموعه روایات، تفسیری است منسوب به امام عسكری علیه السلام كه شاید لازم باشد در مورد اعتبار آن و كمی هم در مورد نگاه بزرگان شیعه به آن بحث و تحقیق صورت بگیرد.
راویان تأمّل برانگیز
این تفسیر ظاهرا از همان صدر اول بین علمای امامیه شناخته شده بوده و مورد نفی و اثبات نیز قرار گرفته به طور مثال شیخ صدوق(ره) در كتب معروف خود مثل «من لا یحضره الفقیه» و «أمالی» و «توحید» روایاتی را آورده كه ظاهرا از این تفسیر گرفته شده است و لو بواسطه راویان دیگر.
راویان بلاواسطه این تفسیر از امام عسكری علیه السلام دو نفر به نام های "یوسف بن محمد بن زیاد" و "علی بن محمد بن سیار" می باشند كه مدعی هستند از امامیه اند و پدران این دو نیز كه بنا بر ادعای خودشان امامی بوده اند و در گرگان می زیستند. اما در همان دوران امام عسكری علیه السلام چون این شهر و شهرهای مجاور تحت تسلط زیدی ها بوده، این دو خانواده به طور دسته جمعی به امام عسكری علیه السلام پناه می برند و آن حضرت به آنها دستور بازگشت به دیار خود را می دهد لكن می فرمایند كه دو پسرانتان را در نزد من بگذارید تا به آنها علم بیاموزم كه داستان مفصل و عجیبی است. صحت آن بعید به نظر می رسد. مفصل این داستان در مقدمه این تفسیر آمده است.
اشتباه آشکار تاریخی
عمده اشكالی كه برخی بزرگان را نسبت به این تفسیر بدبین نموده مطالب غیر قابل تصدیقی است كه در آن موجود می باشد. به عنوان مثال از مطالب روشن تاریخی این است كه "حجاج" سالها بعد از كشته شدن "مختار" و كشتن "مصعب" كه او مختار را كشته بود روی كار آمد اما در این تفسیر آمده است كه حجاج، مختار را زندانی نمود و بعدا مختار آزاد شد و انتقام قتله كربلا را گرفت !! (1)
از نظرگاه اهل فنّ
یكی از این بزرگان، علامه حلی(ره) می باشد كه در كتاب «خلاصة الأقوال» خود این كتاب را جعلی می پندارد .
و از محققین معاصر مرحوم شوشتری - ظاهرا علی ما نقل - چهل مورد از مطالب این تفسیر را بر می شمارند كه شاهد بر دروغ بودن این كتاب می باشد.
و همچنین مرحوم آقای خوئی در كتاب معروف خود می فرمایند: كسی كه در این تفسیر دقت نماید شك نمی كند كه جعلی است، حتی یك عالم محقق هم چنین تفسیری نمی نویسد چه رسد به امام علیه السلام.(2)
اما در مقابل، بوده اند برخی از بزرگان كه بر كل این تفسیر اعتماد داشته اند. به عنوان مثال شیخ صدوق(ره) كه قبلا ذكر شد.
و همچنین مجلسی اول(ره) می فرمایند:
كسی كه با كلام اهل بیت علیهم السلام ارتباط داشته باشد می داند كه این تفسیر كلام آنهاست ... و اعتماد صدوق و شهید ثانی بر این كتاب برای ما كافی است .(3)
نتیجه سخن
در هر حال آنچه می توان گفت این است كه اعتماد كردن به چنین كتابی با وجود این اختلافات و حرفهای متضاد و نسبت دادن آن به طور جزمی به حضرت عسكری علیه السلام خالی از اشكال نیست و فقط می توان بخشهایی از آن را قبول نمود كه در كتب معتبر دیگر نیز موجود است اما قسمت هایی كه به نقل آن متفرد است و در جای دیگر نقل نشده، اعتبار آن زیر سۆال است، چرا كه در جای خود به اثبات رسیده است كه هنگام شك در حجیت یك اثر، اصل و قاعده، عدم حجیت آن می باشد مگر این كه دلیل قطعی بر حجیت آن اقامه شود و راویان مباشر و غیر مباشر این كتاب نیز هیچ كدام توثیق نشده اند .
برای تحقیق بیشتر می توانید علاوه بر منابع زیر به ویژه نامه ای كه در پایان تفسیر مذكور در همین رابطه منتشر شده است، مراجعه نمایید. در ضمن آقای استادی حفظه الله نیز در این رابطه رساله ای دارند .
پی نوشت:
1- تفسیر منسوب به امام عسكری علیه السلام، صفحات 547 تا 552 .
2- معجم رجال الحدیث، جلد 13 صفحه 157 .
3- روضة المتقین، جلد 14 صفحه 250 .
حمید حاج علی
مدّرس حوزه علمیه
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
مطالب مرتبط:
ویژه‌نامه‌های شهادت امام حسن عسکری علیه‌السلام
نماهنگ‌های شهادت امام حسن عسکری علیه‌السلام
