چگونه حافظه مان را تقویت کنیم؟

یکی از برکات حفـــظ قرآن کریم، جوان ماندن نیروی عقــل است و جوان ماندن نیروی عقــل مستند به عواملی است که دانش بشری می تواند آن را کشف و از فرســودگی این نیرو در ایام پیری پیشــگیری نماید.

قابل توجه برای علاقمندان به حفظ قرآن، این که در احادیث اسلامی رهنمودهای ارزنده ای در ارتباط با پیشگیری از فرسودگی نیروی عقل و قدرت حافظه وجود دارد. هر چند به دلیل قطعی نبودن سند برخی از آنها بی نیاز از بررسی های فنی و علمی نیستند.

عوامل تقویت حافظه:

در یک نگاه کلی به احادیثی که در بارهء پیشگیری از ناتوان شدن نیروی حافظه و یا تقویت، شادابی و جوان ماندن نیروی عقل وارد شده است، می توان آنها را به چهار دسته تقسیم کرد:

دسته اول: احادیثی که برای پیشگیری از فرسودگی نیروی حافظه و یا تقویت آن، رعایت برخی از امور بهداشتی را توصیه کرده اند.

دسته دوم: روایاتی که تغذیهء درست و استفاده از برخی خوردنی ها و اجتناب از برخی دیگر را در جوان ماندن نیروی حافظه و قوای ادراکی مۆثر می دانند.

دسته سوم: رهنمودهایی که قوت و یا ضعف قوه ی حافظه را با مسایل روانی مرتبط می کنند و برخی اقدامات فرهنگی را در این زمینه سودمند می شمارند.

دسته چهارم: تأکید دارند که پیشگیری از ناتوانی نیروی حافظه و تقویت آن از طریق به کار گیری و ورزش دادن آن امکان پذیر است.

و اینک چکیده ای از رهنمودهای روایات اسلامی برای شادابی و جوان ماندن حافظه:

الف) رعایت بهداشت:

سلامتی و قــدرت قــوای ادراکی و نیروی حافــظه ارتباط مستقیم با سلامتی و شادابی جــسم دارد تا آن جا که در مَثَـل آمده: «عقل سالم در بدن سالم است».

از این رو اجتناب از همه ی عوامل بیماری زا و بهره گیری از اموری که موجب تقویت و نشاط جسم است مانند ورزش و تفریحات سالم، در جوان ماندن قدرت حافظه مۆثر است. اما در روایات اسلامی بر چند چیز تأکید شده است:

مسواک زدن، ناخن گرفــتن، روغن مالی پوست، خواب میان روز و حجامت، به استثــناء موضعی در پشت گردن که «نقره» نامیده می شود.

ب) تغذیه ی سالم:

غذای سالم و استفادهء درست از خوردنی ها و آشامیدنی ها نیز مانند رعایت امور بهداشتی برای پیشگیری از فرسودگی نیروی حافظه ضروری است، اما آن چه در این باره مورد توجه روایات است عبارت است از:

عسل، عدس، گوشت به ویژه گوشت نزدیک گردن، کرفس، کدو، بِه، خُرفه، اترج، باقلا، سرکه، انار همراه با پیه آن، مویز، حلوا، کُندر و سداب.

همچنین اجتــــناب از خوردن پنیر، سیب ترش، گشنــیز و پس خوردهء موش که در روایات اسلامی موجب کم شدن حافــظه و فراموشی است.

و مهمترین نکته ای که در پیشگیری از ضعف قوای ادراکی و حافظه از نظر تغذیه باید مورد توجه قرار گیرد عبارت است از اجتناب از پرخوری و عادت دادن خود به کم خوردن و روزه داری.

ج) تقویت روان:

اموری که موجب تقویت روانی انسان است نیز به جوان ماندن قدرت اندیشه و نیروی حافظه کمک می کند: یاد خدا و استعانت از او، قرائت قرآن به ویژه خواندن «آیة الکرسی»، رعایت ادب و مهربانی با افراد نادان، از عوامل تقویت نیروی عقل و حافظه شمرده شده است.

در برخی از روایات، خواندن این دعا بعد از هر نماز توصیه شده است:

«سُبــحَانَ مَن لا یَـعتَدی عَـلی اَهــلِ مَملَــکَتِـهِ ، سُــبحَانَ مَن لا یَـأخُــذُ اََهـلَ الأرضِ بِـاَلـوَانِ العَــذَابِ ، سُـبحَانَ الرَّۆُفِ الرَّحِیمِ ، اَللَّـــهُمَّ اجعَــل لی فی قَــلبی نُوراً وَ بَـصَـراً وَ فَـهماً وَ عِلماً اِنَّـکَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ»

پاک است خدائی که به مردم کشورش ستم روا نمی دارد، پاک است آن که زمینیان را با عذابهای گوناگون نمی گیرد، پاک است آن که مهربانِ پُــرمهر، خدایا در دلم نور و بینش و فهم و دانش قرار ده که تو بر هر کاری توانائی. فلاح السائل: ص 304/ح 37

همچنین روایات اسلامی برای پیشگیری از فرسودگی ذهن و نیروی حافظه، اجتناب از کارهای ناشایست را توصیه کرده اند و نیز نگاه کردن به کسی که او را به دار کشیده اند و خواندن نوشته ی روی قبرها وبرخی کارهای دیگر را از عوامل فراموشی و کاهش نیروی حافظه شمرده اند.

د) ورزش حافظه:

ورزش، همان طور که می تواند قوای جسمانی انسان را تقویت کند، قادر است قوای روحی و ادراکی او را نیز توانمند و شاداب و با نشاط سازد. ورزش قوای ادراکی به کارگیری صحیح و منظم آن در تحصیل علم و کثرت اشتغالات علمی یکی از عوامل پیشگیری از فراموشی و تقویت اندیشه شناخته شده است، امام علی (علیه السلام) در این باره می فرمایند:

«مَن اَکــثَرَ مُــدارَسَهَ العِــلمِ لَم یَـنسَ مَا عَلِمَ وَاستَــفَادَ مَا لَم یَـعلَم»

آنکه بسیار به بحث و درس بپردازد، آنچه را فرا گرفته فراموش نکند و آنچه را ندانسته فرا گیرد. غررالحکم: ج 1/ ص 396 /ح 8916

استمداد از خداوند متعال:

اشاره کردم که از عوامل روانی تقویت حافظه، دعا و استمداد از خُداوند متعال است، امّا از آنجا که توفیق الهی اساسی ترین رمز موفقیت است و از سوی دیگر دعاهای ویژه ای در بارهء حفظ این کتاب آسمانی از پیشوایان اسلام نقل شده است، عنوان مستقلی به این موضوع اختصاص یافت که در آن تنها به ذکر دعاها اکتفا می گردد:   دُعــایی است که پیامبر گرامی اسلام (صلی الله و علیه وآله) آن را به حـضرت علی (علیه السلام) آموخته و مطـــابق برخی روایات، خود ایشان نیز می خوانده اند:

”¹”¹ اَللّـهُمَّ ارحَمنی بِتَــْرکِ مَعاصِیکَ اَبَـداً مَا اَبقَـیتَـنی وَارحَمنی مِن تَکَـلُّفِ مَا لا یَـعنینی، وَارزُقنی حُسْنَ المَنظَـرِفیما یُـرضِیکَ عَنّی، وَ اَلـزِم قَـلبی حِفــظَ کِتابِکَ کَما عَلَّـمتَنی وَارزُقنی أن أتلُوهُ عَلَی النَّحـوِ الَّـذی یُـرضِیکَ عَـنّی، اَللّـهُمَّ نَـوِّر بِکِتابِکَ بَصَری، وَاشرَح بِهِ صَدری، وَ فَــرِّح بِهِ قَلبی، وَاطلِق بِهِ لِسَانی، وَاستَـعـمِل بِهِ بَدَنی وَ قَـوِّنی عَلی ذلِکَ وَ أعِنّی عَلَیهِ أنَّهُ لا مُعینَ عَلَیهِ الا اَنتَ لا الهَ الا اَنتَ ”؛”؛.

خدایا تا هنگامی که مرا زنده می داری با ترک معصیت هایت به من رحم کن و بر من رحمت آور تا در آنچه به کارم نمی آید به زحمت نیفتم و نیکو دیدن آنچه را از من خشنودت سازد، روزیم کن و همان گونه که کتاب خودت را به من آموختی حفظ آن را با قلبم مُلازم بدار و تلاوت آن را به گونه ای که از من خشنودت می سازد، روزیم فرما. خدایا دیده ام را با کتابت روشن ساز و سینه ام را با آن باز و گسترده کن و دلم را با آن شاد فرما و زبانم را با آن گشاده بدار و پیکرم را بدان عامل کن و مرا بر آن قـوی بدار و برآن یاری ده که بی گــمان جُـز تو هیـچ یاوری بر آن نیست، خـُــدایی جز تو نیست.

ابان بن تغلب از امام صادق (علیه السلام) روایت می کند که فرمود:

" َاللّـهُمَّ اِنّی أسألُکَ وَ لَمْ یَسْـألِ العِـبَادُ مِـثلَکَ، أسْـألُکَ بِـحَقِّ مُحَمَّدٍ نَـبِـیِّکَ وَ رَسُولِکَ وَ اِبْـرَاهِیمَ خَلیلِکَ وَ صَـفِـیِّکَ وَ مُوسی کَلیمِکَ وَ نَجِـیِّکَ وَ عِیسی کَلِمَـتِکَ وَ رُوحِــکَ، وَ اَسْـاَلُـکَ بِصُحُـفِ اِبـْرَاهِیمَ وَ تَوراةِ مُوسی وَ زَبـُورِ داوُدَ وَ اِنجِیلِ عِیسی وَ قُـرآنَ مُـحَـمَّدٍ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ بِکُلِّ وَحْیٍ اَو حَیـتَـهُ وَ قَـضَاءٍ اَمْـضَیتَـهُ وَحَقٍّ قَـضَیْـتَهُ وَ غِنًی اَغـنَیْـتَهُ وَ ضَالٍّ هَـدَیْـتَهُ وَسَائلٍ اَعـطَیْـتَهُ وَ اَسْـاَلُکَ بِاسْمِکَ اَّلذی وَضَـعْـتَهُ عَلَی اللَّـیْلِ فَأظْـلَمَ وَ بِاسْمِکَ الَّذی وَضَـعْـتَهُ عَلَی النَّهَارِ فَـاستَنَارَ وَ بِاسْمِـکَ الَّذی وَضَـعْـتَهُ عَلَی الارْضِ فَاسْـتَـقَـرَّت وَ دَعَمْتَ بِهِ السَّمَاوَاتِ فَاسْـتَـقَـلَّت وَ وَضَـعْـتَهُ عَلَی الْجِبَالِ فَـرَسَت وَ بِاسْـمِکَ الَّذی بَـثَـثْتَ بِهِ الاَرزَاقَ وَ اَسْـاَلُکَ بِاسْـمِکَ الَّذی تُـحْیی بِهِ الْـمَوتَی وَ اَسْـاَلُکَ بِـمَعـَاقِدِ الْـعِـزِّ مِنْ عَـرشِکَ وَ مُـنْـتَهیَ الرَّحْـمَةِ مِنْ کِتَابِکَ اَسْـاَلُکَ اَنْ تُـصَلِّیَ عَلَی مُـحَـمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اَنْ تَـرزُقَـنِی حَـفِظَ الْـقُرآنِ وَ اَصْـنَافِ الْـعِـلْمِ وَ اَنْ تُـثَـبِّـتَهَا فِی قَلْبِی وَ سَـمْعِی وَ بَصَرِی وَ اَنْ تُخَالِطَ بِـهَا لَحْـمِی وَ دَمِی وَ عِظَامِی وَ مُخِّی وَ تَسْـتَعْـمِلَ بِـهَا لَیْـلِی وَ نَهَارِی بِـرَحْـمَتِکَ وَ قُدرَتِکَ فَـاِنَّهُ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلا بِکَ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ. وَ اَسْـاَلُکَ بِاسْـمِکَ الَّذِی دَعَاکَ بِهِ عِبَادکَ الَّذِینَ استَجَـبْتَ لَهُمْ وَ اَنبیاۆُکَ فَـغَـفَرتَ لَـهُمْ وَ رَحِـمْـتَهُمْ، وَ اَسْاَلُکَ بِکُلِّ اسْمٍ اَنـزَلْتَهُ فِی کُتُبِکَ وَ بِاسْـمِکَ الَّذِی اسْـتَـقَـرَّ بِهِ عَرْشُکَ وَ بِاسْـمِکَ الْـوَاحِدِ الاَحَـدِ الْـفَـرْدِ الْـوِتْرِ الْمُـتَعَالِ الَّذِی یَمْـلاُ الاَرْکَانَ کُلَّـهَا، اَلطَّاهِـرِ الطُّـهْرِ الْمُـبَارکِ الْمُـقَدَّسِ الْحَـیِّ الْـقَـیُّومِ، نُورِ السَّمَاوَاتِ وَ الارْضِ، اَلرَّحْمَنِ الرَّحِـیمِ، اَلْـکَبِـیرِ الْـمُتَعَالِ وَ کِتَابِکَ الْـمُنْـزَلِ بِالْــحَقِّ وَ کَلِـمَاتِکَ التَّــامَّاتِ وَ نُورِکَ التَّــامِّ وَ بِـعَـظِمَـتِکَ وَ اَرْکَانِکَ ”

خدایا، من تو را می خواهم و بندگان از کسی چون تو نخواسته اند، از تو می خواهم به حقّ محمد، پیا مبر و فرستاده ات و ابراهیم، خلیل و برگزیده ات و موسی، همصحبت و همرازت و عیسی، کلمه و روحت و از تو می خواهم به حق صحف ابراهیم و تورات موسی و زبور داود و انجیل عیسی و قرآن محمد و هر وحی که فرو فرستادی و قضائی که امضایش کردی و حقی که حکم کردی و ثروتی که بخشیدی و گم گشته ای که رهش نمودی و گدائی که عطایش کردی و از تو می خواهم به حقّ اِسمَت که بر شب نهادی پس تاریک شد و به اِسمَت که بر روز نهادی پس روشن گشت و به اِسمَت که بر زمین نهادی پس استقرار گرفت و آسمانها را با آن بر پاداشتی پس فراز آمدند و بر کوهها نهادی پس استوار گشتند و به اِسمَت که با آن روزیها را پخش کردی و از تو می خواهم به حقّ اِسمَت که با آن مُردگان را زنده می کنی و از تو می خواهم به حقّ عناصر عزّت آفرین عَرشَت و منتهای رحمت کتابت و از تو می خواهم که بر مُحمّد و خاندانش درود فرستی و حفظ قرآن و انواع دانش را روزیَم کنی و آن را با گوشت و خون و استخوان و مغزم بیامیزی و شب و روزم را با آن به کارگیری به رحمت و قدرتت که هیچ جنبش و نیرویی جز به تو نیست، ای زنده و برپادارنده. و از تو می خواهم به اِسمَت که بندگانت تو را با آن خواندند و اجابتشان کردی و پیا مبرانت تو را خواندند و از آنان در گذشتی و رحمت آوردی و از تو می خواهم به هر اسمی که در کتابت نازل کردی و به اسم یگانهء یکتا، تنهای بی مانند و والا که همهء ارکان را پُر می کند. پاک و پاکیزه و مبارک، مُقدّس و زنده و بر پادارنده، نور آسمانها و زمین، رحمان و رحیم، بزرگ و والا و کتابت که به حق فرو فرستاده شده است و کلمه های تمام و نور کاملت و به عظمت و پایه های (عرشت).

شیخ طوسی در مصباح المتهجد گفته است:

هر کس می خواهد قرآن را حفظ کند، پس شب جمعه چهار رکعت نماز بخواند و در رکعت اول: سوره های ” حمد ”؛ و ” یس ”؛ و در رکعت دوم: سورهای ” حمد ”؛ و ” دخان ”؛ و در رکعت سوم: سوره های ” حمد ”؛ و ” سجده ”؛ و در رکعت چهارم: سوره های ” حمد ”؛ و ” ملک ”؛ را بخواند و هنگامی که از تشهد فارغ شُد حَمد و ثنای خُدا کند و بر پیامبر (صلی الله و علیه وآله) درود فرستد و برای مۆمنین استغفار کند و بگوید:

” اَللّـهُـمَّ ارْحَـمْنِی بِـتَرکِ الْمَـعَاصِی اَبَداً مَا اَبْـقَـیْـتَنِی وَارْحَـمْنِی مِنْ اَنْ اَتَکَـلَّفَ مَا لا یَعنِـینِی وَارزُقْـنِی حُسنَ النَّـظَـرِ فیما یُـرضِیکَ عَنّی. اَللّـهُمَّ بَـدِیعَ السَّمَاوَاتِ وَالاَرْضِ ذا الجَــلالِ وَ الاِکرامِ وَالْـعِـزَّةِ الَّتِی لاتُرامُ. اَسْـاَلُکَ یَا اَللهُ یَا رَحْمَانُ بِـجَـلالِکَ وَ بِنورِ وَجْـهِکَ أنْ تُـلْـزِمَ قَـلْبِی حَـفِـظَ کِتَابِکَ کَمَا عَلَّـمْـتَـنِی وَارزُقْـنِی اَنْ اَتلُـوَهُ عَلَی النَّحْـوِ الَّـذِی یُـرْضِیکَ عَنِّی وَ اَسْـاَلُکَ اَنْ تُـنَوِّرَ بِکِتَابِکَ بَـصَـرِی وَ تُـطْلِقَ بِهِ لِسَانی وَ تُـفَـرِّجَ بِهِ قَلْـبِی وَ تَشْـرَحَ بِهِ صَـدْرِی وَ تَسْـتَـعْمِلَ بِهِ بَدَنی وَ تُـقَـوِّینَی عَلَی ذلِکَ وَ تُـعینَنِی عَلَیهِ فَـاِنَّهُ لا یُعـینُ عَلَی الْـخَـیْرِ غَـیرُکَ وَ لا یُـوَفِّــقُ لَهُ اِلا اَنْتَ ”

خدایا: تا هنگامی که مرا زنده می داری با ترک معصیت هایت به من رحم کن و بر من رحمت آور تا آنچه به کارم نمی آید به عهده نگیرم و نیکو دیدن آنچه را از من خشنودت می سازد روزیم کن، خدایا: آفرینندهء آسمانها و زمین، دارای جلال و اکرام و عزّت ماندگار، از تو می خواهم ای خداوند، ای رحمان و به جلال و نور وجهت که حفظ کتابت را ملازم قلبم کنی، همان گونه که آن را به من آموختی و تلاوتــش را آن گونه که از من خشنودت می سازد روزیم کنی و از تو می خواهم که دیده ام را با کتابت روشن کنی و زبانم را با آن گشاده بداری و دلم را با آن بازکنی و سینه ام را با آن گسترده سازی و پیکرم را بدان عامل کنی و مرا بر آن قوی بداری و بر آن یاری دهی که کسی جز تو بر خیر و نیکی یاری نمی دهد و جز تو به آن موفقم نمی دارد.

آنچه آوردیم همهء روایات نیست و مشتاقان می توانند به کتابها و موسوعه های حدیثی مانند: کنز العمال، الترغیب و الترهیب و بحار الانوار مراجعه کنند.

منبع: کتاب «کلید حفظ قرآن»؛ نوشته محمدی ری شهری

مطالب مرتبط:

22شرط برای حفظ قرآن

ضرورت و اهمیت حفظ قرآن کریم

روشی برای حفظ قرآن کریم

حفظ سریع ممنوع!

دعای سریع الاجابه از آقای قاضی