چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه هشتم

اهداف:

آشنایی با سه صورت های فلكی شاخص فصل زمستان
نحوه یافتن صورت های فلكی شاخص فصل زمستان در آسمان
آشنایی با افسانه ها و نام گذاری ستاره ها

وسایل مورد نیاز:

نقشه آسمان شب
گردونه آسمان

مقدمه

جلسه گذشته با سه صورت فلكی شاخص فصل زمستان و درخشنده ترین ستاره های آنها آشنا شدیم. دراین جلسه قصد داریم به سه صورت فلكی دیگر شاخص فصل زمستان كه سه ضلع دیگر شش ضلعی زمستانی را تشكیل می دهد بپردازیم. بعد از این جلسه شما تا حدود زیادی با صورت های فلكی مهم آسمان شب آشنا شده و مهارت یافتن صورت های فلكی، ستاره های درخشان آنها و همچنین سایر اجرام سماوی را كاملاً آموخته اید. می توانید به تنهایی به رصد ستارگان پرداخته و صور فلكی دیگر و اجرام دیگر به ویژه سیارات را بیابید و دوستان و عزیزانتان را برای رصد آسمان یاری دهید.

صورت های فلكی شاخص فصل زمستان

همانطور كه در جلسه قبل اشاره شد، زمستان با وجود صور فلكی و ستاره های پرنورش زیباترین آسمان را دارد. در ادامه به سه صورت فلكی معروف و درخشان آسمان زمستان جبّار، كلب اكبر و كلب اصغر می پردازیم.

صورت فلكی جبّار (شكارچی)

صورت فلكی جبار یا شكارچی با نام لاتین Ori از هفده ستاره زیبا تشكیل شده است. به جرأت می توان گفت جبار چشمگیرترین و زیباترین صورت فلكی آسمان است. جبار شامل ستارگان درخشان بسیار است. نام این صورت فلکی به ترکیب ستاره هایش بسیار نزدیک است، یک شکارچی که وسیله شکار در دست دارد و یک شمشیر در کمر که از هزاران سال پیش در جهان شناخته شده‌است.

هیچ یک از صورت‌های فلکی دیگر تا این حد شباهت به نامش ندارد. آلفای جبار (ابط الجوزا) پرنورترین ستاره ی متغیر آسمان نیمکره ی شمالی است. این ستاره ی سرخ نشان دهنده ی بازوی راست جبار است. بتای جبار (رجل الجبار) یا پای شکارچی، هفتمین ستاره ی پر نور آسمان است که در زانوی جبار قرار دارد. بین ابط الجوزا و رجل الجبار، سه ستاره درخشان، هم راستا و به فاصله ی مساوی از هم قرار دارند که کمربند جبار را مشخص می کنند. طول این کمربند در آسمان سه درجه است.

صورت فلكی جبار

آلفای صورت فلكی جبّار: درخشنده ترین ستاره صورت فلكی جبار یا آلفای جبار ابط الجوزا نام دارد. نام ابط الجوزا از عربی به معنی خانه دو پیكر با اشاره به صورت فلكی جوزا گرفته شده است. این ستاره سرخ كه شانه شرقی شكارچی را نشان می دهد، با فاصله 310 سال نوری از ما قرار دارد. جبار با قدر 0/5 و روشنی زیاد و قرمز رنگش، به ما اجازه می دهد آن را به خوبی با چشم غیر وسلح در آسمان شب زمستان ببینیم. ستاره بتای جبار به نام رجل الجبار به معنی قدم جبار یكی از شش ستاره شش ضلعی زمستان را می سازد. این ستاره پرنور كه زانوی جبار را نشان می دهد یك ابر غول آبی – سفید درخشان است كه در حدود 910 سال نوری با ما فاصله دارد و یكی از درخشان ترین ستارگان آسمان با قدر 0/1 است. این هفتمین ستاره ی پر نور آسمان جرمش 50 برابر خورشید است.

افسانه صورت فلكی جبّار: .افسانه هایی که درباه این صورت فلکی بزرگ آسمان بر سر زبان هاست، آنقدر زیادند که خود به تنهایی می توانند کتابی را به وجود آورند . در بابل باستان مردم در صورت فلکی جبار نقش خدایی را می دیدند، که سنگ های قیمتی و جواهرات را خلق می کرد. در واقع هم ستاره نورانی قرمز رنگ " یدالجوزا " و ستاره نورانی سفید متمایل به آبی "رجل الجوزا " یاقوت و الماس را به خاطر انسان می آورند.

در داستان دیگر جبار، معشوق آرتمیس یا " آروارا "، الهه سرخ فام بامداد، انگاشته می شود. می گویند الهه شکار آرتیمیس، که وظیفه نور افشانی ماه را نیز بر عهده داشت، به خاطر جبار فراموش کرد نور ماه را بتاباند.

بنابراین خدای خورشید از این موضوع چنان عصبانی شد که شکارچی را با تابش اشعه های نورانی خود نابینا کرد. بر اساس این افسانه آرتمیس خود از روی اشتباه جبار درمانده را مورد اصابت تیر قرار داد. او برای آن لااقل بخشی از این بی عدالتی را جبران کند، از پدرش، زئوس خواست که شکارچی یا جبار را با سگ هایش و شکاری که کرده بود، یعنی خرگوش (صورت فلکی ارنب)، به آسمان منتقل کند.

برابر افسانه ای دیگر، جبار ( شکارچی ) سرنوشتی به مراتب بدتر داشته است. می گویند روزی او " آرتمیس " الهه شکار را هنگام شنا در آب غافلگیر کرد، آرتمیس از این واقعه عصبانی شد و شکارچی را به صورت گوزن در آورد. آنگاه سگ های شکاری او نتوانستند شکارچی را باز شناسند و وی را تکه تکه کردند و از هم دریدند. پس از آن جبار به همراه سگ ها به شکل صورت فلکی به آسمان صعود کرد و به واقع در آسمان می توانید کلب اکبر و کلب اصغر را با ستارگان اصلی باشکوه شان شعرای یمانی وشعرای شامی مشاهده کنید و به تحسین زیبایی و شکوه آنها بپردازید.

یافتن صورت فلكی جبّار:

شکارچی حدود 90 درجه از جدی فاصله دارد این صورت فلکی را می‌توان به سهولت در آسمان پیدا کرد باید رو به جنوب ایستاد و رو به بالا، نیمه ی راه میان افق و سمت الرأس را نگاه کرد. اما بهترین راه تشخیص آن از بقیه ی صورت های فلکی پیدا کردن سه ستاره ی پرنور و کنار هم آن است که کمربند شکارچی را تشکیل می دهند .

صورت فلكی كلب اكبر (سگ بزرگ)

صورت فلكی سگ بزرگ یا كلب اكبر با نام لاتین CMa از هفت ستاره نسبتاً پرنور كه یكی از آنها درخشنده ترین ستاره آسمان شب است تشكیل شده است. صورت فلکی شاخص در آسمان زمستان بعد از صورت فلکی جبار، صورت فلکی سگ بزرگ (کلب اکبر) است که یافتنش هم ساده است. نام کلب اکبر صرفاً برای شعرای یمانی یا شباهنگ به عنوان درخشنده‌ترین ستاره آسمان شب به کار می‌رفته است. سگ بزرگ (کلب اکبر) یکی از دو سگ شکارچی (صورت فلکی جبار) است. سگ دیگر صورت فلکی سگ کوچک (کلب اصغر) است. مصریان باستان طلوع شعرای یمانی به همراه خورشید را به عنوان اول سال جدید جشن می‌گرفتند، زیرا این زمان مصادف با سیلاب های سالانه و تجدید باروری زمین در منطقه رود نیل بوده است.

صورت فلكی كلب اكبر

آلفای صورت فلكی كلب اكبر: درخشنده ترین ستاره آسمان شب یعنی شعرای یمانی یا شباهنگ، آلفای صورت فلكی سگ بزرگ است. شباهنگ یا تیشتر ستاره ای است سفید آبی كه فاصله اش تا ما فقط 8.8 سال نوری است. این ستاره پنجمین ستاره نزدیك به منظومه شمسی است كه با توجه به انرژی خروجی اش كه 25 برابر خورشید ما است، درخشان ترین ستاره آسمان شب به شمار می رود، ضمن آنكه قدر ظاهری آن منفی 1.46 است. این ستاره به نسبت ستاره سهیل که به عنوان دومین ستاره درخشان آسمان شناخته شده، دو برابر درخشنده تر است.

شعرای یمانی ستاره دوتایی است و دارای همدمی نزدیک، کم فروغ به صورت کوتوله‌ای سفید به نام توله سگ است که هر پنجاه سال یک بار آن را دور می‌زند. این ستاره با قدر 4/8 می‌درخشد اما به دلیل درخشندگی زیاد شعرای یمانی، آن را با تلسکوپ‌های کوچک نمی‌توان مشاهده کرد.

گردش ظاهری سالانه این ستاره در آسمان به لحاظ درخشندگی فوق العاده اش برای بعضی از اقوام و مصریان و از 2000 سال قبل از میلاد حکم تقویم را داشته‌است. شعرای یمانی با دمای سطحی 10000 درجه کلوین ستاره سفید رنگی است، اما به علت عبور لایه‌های متفاوت جو زمین و شکست نور در آنها، در هوای سرد شب‌های زمستانی رنگ به رنگ دیده می‌شود. البته رنگ این ستاره از زمانهای قدیم تاکنون تغییر کرده‌است. بطلمیوس و دیگر ستاره شناسان دوران باستان این ستاره را سرخ گزارش کرده‌اند.

افسانه صورت فلكی كلب اكبر: شعرای یمانی اسامی متعددی دارد، که نام انگلیسی آن Sirius است که برگرفته از نام یونانی این لغت است که در زبان یونانی به معنی "سوزاندن و مشتعل کردن" می باشد؛ به این لحاظ که در یونان باستان این ستاره را منبع حرارت می دانستند. اصطلاح "روزهای سگی" در گرمای تابستان به این خاطر رسم بوده است که زمان نزدیک شدن و تماس ظاهری این ستاره با خورشید در تابستان بوده است. "هزیود" یکی از شاعران یونانی گفته است: "شعرای یمانی از سر تا پای آدمی را آب نموده و می خشکاند".

صورت فلکی سگ بزرگ از زمان های باستان نزد یونانیان شناخته شده بود. اما ایشان نتوانستند در ابتدا سگ کوچک را یک صورت فلکی مجزا تمیز دهند. همین دلیل بر این است که چرا در اساطیر یونانی، شکارچی فقط یک سگ داشته باشد. اما رومیان سگ کوچک را نیز دومین سگ شکاری شکارچی می دانستند.

در افسانه های رومی نیز کلب اکبر مأمور بود تا نگهبان پرنسس اروپا باشد، اما هنگامی که ژوپیتر نام رومی زئوس در هیئت یک وزرای سپیدفام او را اغوا کرد، نتوانست جلوی شاهزاده را بگیرد. بنا به افسانه ای دیگر آن سگ به دست شاه سرزمین کرت یعنی مینوس افتاد و او نیز برای این که بتواند معشوقه اش پروکریس را تطمیع کند، سگ را به او پیشکش کرد. افسانه دیگری که در مورد سگ بزرگ وجود دارد، می گوید تقدیر برای سگ بزرگ چنین بود که هیچ حیوانی نتواند از چنگال او بگریزد.

اما سرنوشت تا جایی برقرار بود که او هنوز با آخرین شکارش برخورد نکرده بود، زیرا آخرین شکار، روباهی بود که در تقدیر او نیز جایی برای شکار شدن وجود نداشت. زئوس این معادله غیر ممکن را با تبدیل کردن هر دوی آن ها به سنگ حل نمود.

یافتن صورت فلكی كلب اكبر:

اگر نقشه هم نداشته باشید می توانید به راحتی صورت فلکی سگ بزرگ (کلب اکبر) را پیدا کنید، چون این صورت فلکی صاحب نورانی ترین ستاره آسمان یعنی، شعرای یمانی است که روی شانه آن قرار گرفته است. سگ بزرگ (کلب اکبر) یکی از دو سگ شکارچی (صورت فلکی جبار) است. سگ دیگر صورت فلکی سگ کوچک (کلب اصغر) است که در بخش بعدی به توصیف آن می پردازم.

صورت فلكی كلب اصغر (سگ كوچك)

صورت فلكی كلب اصغر یا سگ كوچك با نام لاتینCMi از دو ستاره بارز كه یكی كم نور و دیگری درخشنده است، تشكیل شده. این صورت فلکی جزء صورت های فلکی کوچک آسمان است که ستاره شعرای شامی پرنورترین ستاره این صورت فلکی است. ستاره درخشنده این صورت فلكی یكی از شش ستاره شش ضلعی زمستانی را می سازد. این صورت فلكی یکی دیگر از سگهای شکارچی (صورت فلکی جبار) است که در مجاورت صورت فلکی کلب اکبر قرار گرفته است. این صورت فلکی جرم غیر ستاره ای شاخصی ندارد که با تلسکوپ آماتوری قابل رصد باشد.

صورت فلكی كلب اصغر

آلفای صورت فلكی كلب اصغر: همانطور كه اشاره شد، درخشان ترین ستاره صورت فلكی كلب اصغر شعرای شامی است. شعرای شامی هفتمین ستاره از حیث نورانیت است. قدر ظاهری آن 0.4است و به رنگ زردی متمایل است. شعرای شامی که نام انگلیسی آن (Procyon) از منبع یونانی به معنی "قبل از سگ" گرفته شده است. علت آن به خاطر طلوعش قبل از ستاره مجاور آن یعنی شعرای یمانی (ستاره سگ) پرنورترین ستاره آسمان است. این ستاره 4/11 سال نوری از ما فاصله دارد و چهاردهمین ستاره شناخته شده نزدیک در آسمان و پنجمین ستاره نزدیک قابل مشاهده با چشم غیر مسلح می باشد. شعرای شامی نیز مانند شعرای یمانی دارای همدمی از نوع کوتولهء سفید است که فقط با تلسکوپ‌های قوی قابل مشاهده‌است.

افسانه صورت فلكی كلب اصغر: از آن جایی که صورت فلکی جبار در افسانه ها شکارچی است طبیعی به نظر می آید که سگ ها از آن او باشند. در آسمان سگ بزرگ و سگ کوچک هر دو به فاصله اندک، شکارچی را دنبال می کنند.

افسانه لطیفی در مورد سگ کوچک و صاحبش ایکاروس نقل شده است. مرا سگ باوفای ایکاروس بود، این سگ تمام عمر و نیز پس از آن که صاحبش کشته شد در کنار او ماند؛ ایزدان نیز به پاس این وفاداری پس از مرگش او را در آسمان قرار دادند و او سگ کوچک شد.

یافتن صورت فلكی كلب اصغر: صورت فلكی كلب اصغر با ستاره درخشانش شعرای شامی قبل از شباهنگ طلوع می كند. با وجود صورت های فلكی درخشان و ستاره های پرنور فصل زمستان یافتن سگ كوچك كار ساده ای است. كافی است با كمك نقشه آسمان، بعد از یافتن صورت فلكی جبار و جوزا، سگ كوچك را كه شرق تر از این دو صورت فلكی واقع شده بیابید.

تکلیف: تنها سه صورت فلكی از صور فلكی شاخص آسمان را كه در این جلسه آموختید می بایست رصد كرده تا مهارت و تسلط شما در رصد آسمان شب با چشم غیر مسلح تكمیل گردد. باتوجه به زمان و محل رصد، صورت های فلكی جبار، كلب اكبر و كلب اصغر را رصد نموده و نتایج را برای ما به صورت یك گزارش تصویری ارسال نمایید.

ـ تجربیات و آموخته های خود در رصد را نوشته و برای ما ارسال نمایید.

محل بازدید/ اردو/ خرید: برای این جلسه می توانید از مركز نجوم آماتوری آلاشت بازدید نمایید. اطلاعات كامل این مركز را از لیك زیر دریافت نمایید.

http://www.tebyan.net/2011/10/11/182821.html

منابع مطالعه: اطلس آسمان شب به شما در یافتن اجرام درخشان و عمقی آسمان كمك می كند. نویسنده این كتاب: ویل تیریون – مترجم: حسین علیزاده غریب – ناشر: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح