تبیان، دستیار زندگی
در شش جلسه گذشته علاوه تكنیك های رصد با بخشی از آسمان و صور فلكی شاخص فصل بهار و تابستان آشنا شدیم....
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه هفتم

اهداف:

آشنایی با صورت های فلكی شاخص فصل زمستان

نحوه یافتن سه صورت های فلكی شاخص فصل زمستان در آسمان

آشنایی با افسانه ها و نام گذاری ستاره ها

وسایل مورد نیاز:

نقشه آسمان شب

گردونه آسمان

مقدمه

در شش جلسه گذشته علاوه تكنیك های رصد با بخشی از آسمان و صور فلكی شاخص فصل بهار و تابستان آشنا شدیم. در فصل پائیز ستاره های پرنور و صور فلكی شاخصی در ابتدای شب نداریم تا به معرفی آن بپردازیم، ولی در این فصل می توانیم در ابتدای شب و یا بامداد صورت های فلكی شاخص فصل تابستان و زمستان را رصد كرد و یا صور فلكی پائیز را هر چند با ستاره های كم فروغ، رصد كنیم. در پاییز می توان صور فلكی ذات الكرسی، آندومدا، اسب بالدار و حمل را بالای سرمان مشاهده كنیم. در این جلسه قصد داریم سه صورت فلكی شاخص فصل زمستان به همراه ستاره های پرنورش كه تشكیل دهنده سه ضلع از شش ضلعی زمستانی است را معرفی كنیم.

صورت های فلكی شاخص فصل زمستان

شاید به جرأت بتوان گفت زمستان با وجود شش ستاره پرنور از درخشان ترین ستارگان آسمان، زیباترین آسمان شب را به خود اختصاص داده است. شش ستاره ی پر نور متعلق به صورت های فلكی زیبا یك شش ضلعی بی نظیر را در آسمان زمستان نیم كره شمالی پدید آورده اند. این ستارگان آنقدر روشن هستند که به راحتی دیده می شود و معمولاً حتی در آسمان روشنِ شب در شهرهای بزرگ نیز قابل تشخیص هستند.

شش ستاره ی سازنده ی شش ضلعی زمستانی عبارتند از عیوق (‌آلفای صورت فلكی ارابه ران)، دَبران (‌آلفای صورت فلكی ثور)، پولوكس (‌بتای صورت فلكی دو پیكر)، رجل الجبار (‌بتای صورت فلكی جبار)، شباهنگ (‌آلفای صورت فلكی كلب الاكبر) و شعرای شامی (‌آلفای صورت فلكی كلب الاصغر).

صورت فلكی ممسك العنان (ارابه ران)

صورت فلكی ممسك العنان یا ارابه ران با نام لاتین Aur از هفت ستاره نسبتاً پرنور شده است. ممسك العنان یکی از قدیمی ترین و چشمگیرترین صورت های فلکی است که در اساطیر یونانی پیوسته یادآور مخترع لنگ ارابه می باشد. شکل ظاهری آن معمولاً به صورت چوپانی است که بزغاله ای را در دست دارد. این صورت فلكی به واسطه ی وجود ستاره بسیار پرنورش به نام عیوق كه در بازوی راست ارابه ران قرار دارد، شهرت یافته.

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه هفتم

صورت فلكی ارابه ران

آلفای صورت فلكی ارابه ران: درخشان‌ترین ستاره ی صورت فلكی ارابه ران یا آلفای ارابه ران، عیوق یا بزان می باشد. عیوق که ششمین ستاره ی درخشان آسمان است یك غول زرد به شمار می رود. ستاره‌ای که از نظر رنگ شبیه به خورشید، ولی در حقیقت بسیار بزرگ‌تر از آن است. عیوق در ادبیات فارسی استعاره از بلندای آسمان و کمال است كه وقتی در ابتدای شب در آسمان شمال شرق طلوع می كند، طلایه دار آغاز پاییز و طلوع صورت های فلكی ثور و جبار از صور فلكی آسمان زمستان است. قدر این ستاره ی زیبا 0/1  است و حدود 42 سال نوری با ما فاصله دارد.

افسانه صورت فلكی ارابه ران: درباره صورت فلکی ارابه ران نیز افسانه ها و داستان های زیادی وجود دارد. بنابر افسانه ها، ارابه ران همان اریختونیوس است که موجودی با بدن انسان و پاهایی به صورت دم مار بود. این جوان از آتنه، الهه دانش و خرد، متولد شد و نمو کرد.

او، این کودک عجیب الخلقه را که به جای پا دم مار داشت، در یک سبد گذاشت و او را به دو راهبه تحویل داد. به آنها گفت که هرگز اجازه ندارند سبد را باز کنند، اما آنها از روی کنجکاوی این کار را انجام دادند و کودک را که به جای پا، دم مار داشت دیدند، از وحشت و هراس پا به فرار گذاشته و خود را از ساختمان اکروپولیس آتن به پایین انداختند و به کام مرگ فرو رفتند.

چندی بعد اریختونیوس پادشاه آتن شد و ارابه های چهار چرخ مسابقه ارابه رانی را اختراع کرد؛ خدایان به خاطر این اختراع او را به شکل صورت فلکی به آسمان انتقال دادند.

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه هفتم

نکته جالب و عجیب این است که ارابه ران را همیشه به همراه بزها و بزغاله ها نمایش می دهند . شاید مردم در زمان های خیلی قدیم در این صورت فلکی چوپانی را با گله خود می دیدند. گفتنی است که سه ستاره در این صورت فلکی که تشکیل مثلث می دهند، بزغالگان نامیده می شوند.

یافتن صورت فلكی ارابه ران: ارابه ران را در امتداد راه شیری بعد از صورت فلكی ذات الكرسی و برساوش می توان یافت. عیوق، ستاره پر نور این صورت فلكی در یافتن آن بسیار كمك خواهد كرد.

صورت فلكی ثور (گاو)

صورت فلكی ثور یا گاو با نام لاتین Tau از ده ستاره نسبتاً كم نور به شكل 7 تشكیل شده است كه از نزدیكی دبران شروع می شوند. ثور یکی از صورت های فلکی شناخته شده اولیه است که چهره یک گاو نر را که نمادی برای قدرت و باروری در اساطیر بسیاری از تمدن هاست، نشان می‌دهد. شهرت این صورت فلكی به دلیل وجود خوشه پروین است كه بخشی از آن را تشكیل می دهد. خوشه پروین مجموعه ای از هفت ستاره متراكم است كه شكل آب گردانی كوچك را می سازد و به هفت خواهران شهرت دارد.

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه هفتم

صورت فلكی ثور

آلفای صورت فلكی ثور: درخشان ترین ستاره صورت فلكی ثور یا آلفای ثور، دبران نام دارد كه همواره آن را در چشم گاو جای داده اند. دبران در زبان عربی به معنی تعقیب کننده است که در اینجا منظور تعقیب کننده خوشه پروین می باشد. ستاره دبران با قدر 0/9  و قطری حدود 44 برابر خورشید یکی از ستاره های پرنور و عظیم الجثه آسمان شب است. دبران حدود 60 سال نوری با ما فاصله دارد. این ستاره از دسته غول های سرخ محسوب می گردد و به اندازه كافی روشن است كه بتواند رنگ نارنجی – قرمز خود را به سادگی به ما نشان دهد.

افسانه صورت فلكی ثور: مصریان باستان در این صورت فلکی، گاو مقدس " آپیس" را می دیدند، که در آغاز سال، صفحه خورشید را میان شاخ هایش می گرفت و آن را به بالاترین وضعیتش در آسمان بلند می کرد، وضعیتی که خورشید در تابستان به خود می گیرد.

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه هفتم

اما بر اساس افسانه های یونانی زمانی نیرومندترین خدای یونانیان، زئوس، خود را به صورت گاوی درآورد و دختر پادشاه را که " اروپا " نام داشت – قاره اروپا نامش را مدیون اوست – ربوده و به جزیره کرت، جزیره ای یونانی در دریای مدیترانه در سواحل جنوب شرقی یونان برد. "اروپا" از زئوس صاحب پسری به نام "مینوس" شد، که تمدن و فرهنگ میتویی در این جزیره زیبای دریای مدیترانه امروزه هنوز به یاد او، به همین نام خوانده می شود.

هنگامی که میتوس بزرگ شد، به پادشاهی رسید. در کنار قصر او بنایی که "لابیرینت" نامیده می شد قرار داشت، ساختمانی با راهروهای پیچ در پیچ و گیچ کننده فراوان.

در این بنا هیولای ترسناکی به نام "مینوتاروس" می زیست. اغلب این هیولا در نقش انسانی با سر گاومیش نشان داده می شود. این هیولا از گوشت انسان ها تغذیه می کرد، سرانجام به دست قهرمان افسانه ای بزرگ یونان "تزوس" به قتل رسید. "تزوس" پس از کشتن هیولا به كمك گلوله نخ باز شده ای كه " آریادنه" دختر پادشاه به او داده بود، از راهروهای پیچ در پیچ "لابیرینت" خارج شد. صورت فلکی با شکوه پاییزی و زمستانی ثور این افسانه را به خاطر انسان می آورد.

یافتن صورت فلكی ثور: صورت فلكی ثور را در بیشتر ماه ها می توان مشاهده كرد اما بهترین موقعیت برای مشاهده آن دی ماه می باشد. وجود خوشه پروین در صورت فلكی به ما در پیدا كردن سریع تر این صورت فلكی كمك می كند. خوشه پروین تقریباً هم راستا با ستاره پر نور دبران می باشد.

صورت فلكی جوزا (دوپیكر)

صورت فلكی جوزا یا دو پیكر با نام لاتین Gem از دوازده ستاره نسبتاً پرنور و دو ستاره ی نورانی تشكیل شده است. صورت فلکی جوزا شبیه به دوپیکر موازی با یکدیگر است كه مربوط به اسطوره پولوکس و کاستور است. ستاره های کاستور و پلوکس در اساطیر نشان دهنده صورت فلکی جوزاست در نقشه های قدیمی این دوقلوها کنار یکدیگر و دست در دست هم دارند و ستاره های کاستور و پلوکس تداعی کننده سرهای این دو پیکر است.

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه هفتم

صورت فلكی جوزا

آلفای صورت فلكی جوزا: درخشان ترین ستاره صورت فلكی جوزا پلوکس نام دارد كه هفدهمین ستاره پر نور آسمان است. اما پولوكس به نام بتای جوزا نام گذاری شده است. پولوكس با قدر 1/14 در فاصله 36 سال نوری از ما قرار دارد. آلفای صورت فلكی جوزا كاستور است كه دومین ستاره درخشان این صورت فلكی است.کاستور منظومه‌ای از 4 ستاره است که مؤلفه پر نورتر از قدر1/58   است و در فاصله‌ای حدود 46 سال نوری از ما قرار دارد.

پیکر یکم (ستاره ی کاستور) سفید رنگ و پیکر دوم (ستاره ی پولوکس) نارنجی رنگ است، تفاوت رنگ آنها با چشم تنها نیز قابل تشخیص است. طبق قرار داد، پولوکس با علامت بتا مشخص می‌شود، ولی نورانی‌تر از کاستور است.

افسانه صورت فلكی جوزا: برابر افسانه ها  صورت فلکی جوزا مربوط به دو برادر دو قلو به نام های "کاستور "و "پولوکس "است که فرزندان "لدا" و "زئوس" و برادران "هلن" تروا هستند. در میان این دو پولوکس فنا ناپذیر بوده ولی کاستور همچون دیگران زندگیش به مرگ منتهی می شد. هر دو برادر قهرمانان بزرگی بودند و هیچ گاه از یکدیگر جدا نمی شدند. هنگامی که کاستور در نبردی به قتل رسید، جدایی از برادر برای پولوکس تحمل ناپذیر بود. به خصوص این مساله که کاستور می باید به قلمرو تاریک زیرزمینی مردگان می رفت، پولوکس را خیلی آزار می داد. به این جهت "پولوکس" از پدرش خواهش کرد که اجازه دهد او هم بمیرد، تا بتواند به برادر فناپذیرش بپیوندد.

زئوس که تحت تأثیر این عشق برادرانه قرار گرفت و به پولوکس پیشنهاد کرد به جای اینکه همیشه نزد خدایان در "المپ" زندگی کند، با کاستور به طور نوبتی یک روز را در قلمرو مردگان و روز دیگر را در المپ به سر آورد. پولوکس بدون مکث و تفکر تصمیم گرفت این پیشنهاد را بپذیرد، تا دیگر هرگز مجبور به جدایی از کاستور نباشد.

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه هفتم

چندی پس از آن، زئوس به پاس وحدت و وفاداری دو برادر به یکدیگر آنها را به ستارگانی نورانی در آسمان تبدیل کرد. از آن زمان آنها به شکل صورت فلکی دو پیکر در آسمان زمستان می درخشند و آدمیان را به یاد عشق برادری و رفاقت و دوستی می اندازند.

در افسانه ها آمده است که این دو برادر در سفر دریایی "آرگو" نیز، که هدفش باز پس گیری پوست طلایی قوچ (حمل) بود، شرکت داشتند. هنگامی که خطر واژگونی کشتی آنها در طوفان می رفت، دو برادر دریای کف آلود را آرام کردند. شاید به این خاطر است که می گویند صورت فلکی جوزا برای دریانوردان خوش اقبالی می آورد.

در روم باستان نیز این دو برادر مورد احترام بودند. می گویند دو برادر در سال 490 پیش از میلاد به رومیان کمک کردند تا در جنگ پیروز شوند. در همان روز آنها با لباسی ارغوانی رنگ در رم ظاهر شدند و بر سر یک چشمه به اسبان خود آب دادند. پس از آن ناپدید شدند. مردم رم به منظور سپاسگزاری و قدردانی برای پیروزی در جنگ، معبد بزرگی به یادبود دو برادر برپا کردند، که امروزه هنوز هم خرابه های آن  بر جاست.

یافتن صورت فلكی جوزا: صورت فلکی جوزا در شمالی ترین ناحیه منطقة البروج جای دارد و یکی از بزرگ ترین و آشکار ترین آنهاست. نوار راه شیری این صورت فلکی را قطع می کند، از این رو ناحیه مزبور بسیار پرستاره است. به كمك نقشه آسمان با پیدا كردن دو ستاره معروف پلوكس و كاستور، یافتن ستاره های دیگر این صورت فلكی كار ساده ای است.

تکلیف: با توجه به نقشه آسمان شب و كتاب راهنمای هفتگی آسمان شب كه در منابع مطالعه معرفی شده، سه صورت فلكی شاخص فصل زمستان را كه در این درس آموختید در یك رصدگاه مناسب رصد كرده و نتایج را برای ما ارسال نمایید.

ـ برا یاین جلسه در مورد ستاره های درخشنده صورت های فلكی ارابه ران، جوزا و ثور تحقیق نموده و نتایج آن را برای ما ارسال نمایید.

محل بازدید/ اردو/ خرید: برای این جلسه می توانید از مركز نجوم آستان مقدس حضرت عبد العظیم بازدید نمایید. اطلاعات كامل این مركز را از لینك زیر مطالعه نمایید.

http://www.tebyan.net/2010/11/1/142081.html

منابع مطالعه: برای كسب اطلاع بیشتر منابع معرفی شده را مطالعه نمایید.

ـ كتاب راهنمای هفتگی آسمان شب – نویسنده: جف كانیپ – منرجم: احمد دالكی – انتشارات گیتاشناسی

بخش پروژه های دانش آموزی تبیان

تهیه: الهام گارسچی - تنظیم: یگانه داودی

مطالب مرتبط:

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه اول

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه دوم

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه سوم

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه چهارم

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه پنجم

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه ششم

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه هفتم

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه هشتم