چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه ششم

اهداف:

آشنایی با صورت های فلكی شاخص فصل تابستان

نحوه یافتن صورت های فلكی شاخص فصل تابستان در آسمان

آشنایی با افسانه ها و نام گذاری ستاره ها

وسایل مورد نیاز:

نقشه آسمان شب

گردونه آسمان

مقدمه

تا اینجای كار تا حدودی با آسمان شب، صور فلكی شاخص فصل بهار و دور قطبی ها آشنا شدیم و اطلاعات خوبی برای رصد بخشی از آسمان شب به دست آوردیم. در این جلسه قصد داریم به صورت های فلكی شاخص فصل تابستان و نحوه یافتن آنها بپردازیم. هنگام تمرین برای رصد آسمان شب، استفاده از نقشه آسمان بسیار به ما كمك خواهد كرد.

صورت های فلكی شاخص فصل تابستان

مثلث تابستانی متشكل از سه ستاره پرنور متعلق به مشهورترین صور نیمکره شمالی آسمان است. مثلث تابستانی میان سه ستاره دنب، نسر واقع، و نسر طایر قرار دارد. این سه ستاره پرنور به ترتیب متعلق به صورت های فلكی دجاجه،شلیاق و عقاب می باشد. از مثلث تابستانی، به دلیل این که شکلی بسیار بارز در آسمان است می توان به عنوان راهنمایی برای یافتن سایر صورت های فلکی و اجرام آسمانی استفاده كرد.

مثلث تابستانی

صورت فلكی دجاجه (قو)

صورت فلكی دجاجه یا قو با نام لاتین Cyg با ده ستاره درخشنده شكلی مانند صلیب یا پرنده ی در حال پرواز را نمایش می دهد. نام سنتی این صورت فلكی قو بوده و اسم غیر رسمی اش صلیب شمالی است. این صورت فلکی صلیب گونه که پهنه‌ای از راه شیری را در تابستان پوشش می‌دهد دارای خوشه های ستاره ای فراوان به همراه سحابی های زیادی می‌باشد. در انتهای صلیب درخشان ترین ستاره صورت فلکی قرار دارد كه نامش «ردف» یا «ذنب الدجاجه» است و یكی از رأس های مثلث بزرگ تابستانی را تشكیل می دهد. در کنار این ستاره، شکاف تاریکی در راه شیری دیده می‌شود که به گونی ذغال مشهور است.

صورت فلكی دجاجه

آلفای صورت فلكی دجاجه: درخشنده ترین ستاره این صورت فلکی همانطور كه در بالا گفته شد،"دنب" یا "ردف" است که در عربی به معنای دم می باشد. ستاره دنب یک ابر غول است و بسیار نورانی است، درخشندگی دنب حدود 80/000 برابر خورشید است. اگر این ستاره در فاصلة نزدیكی قرار می گرفت، شب های ما را همچون روز روشن می كرد، اما اكنون در فاصلة 1500 سال نوری از ما به صورت ستاره ای با قدر 1/3 دیده می شود. ستاره بتای نیز یک دوتایی زیبا به نام منقار دجاجه می‌باشد (بتا - دجاجه ، یکی از بهترین ستاره های دو گانه برای مطالعه است و دوربین های قوی، به خوبی مؤلفه‌های آن را مشخص می‌کند. این ستاره‌ها با تلسكوپ بهتر دیده می شود). منقار دجاجه با چشم غیر مسلح همانند یک ستاره تکی به نظر می‌رسد در حالی که با تلسکوپی کوچک می‌توان آن را به رنگ طلایی به اتفاق همدم آبی ضعیفش مشاهده کرد.

افسانه صورت فلكی دجاجه: دجاجه در روایات یونان باستان، نماد قویی است که زئوس، خدای خدایان، خود را به شکل آن درآورد تا بتواند لدا،همسر تینداروس، شاه اسپارتا را اغوا کند. این قو با پروازی آرام و زیبا در بركه ای كه لدا در آن مشغول آبتنی بود، فرود می آید. لدای پریچهر مسحور قوی سپید گردید كه با وقار تمام به طرف او می آمد، قو لدا را فریب داده و با خود می برد.

یافتن صورت فلكی دجاجه: یافتن صورت فلكی دجاجه در آسمان بسیار ساده است. اگر صورت فلكی ذات الكرسی را در امتداد راه شیری به سمت جنوب ادامه دهیم،می توان دجاجه را درحال پرواز در امتداد نوار روشن راه شیری دید که گردن درازش به طرف جنوب غربی امتداد یافته.

صورت فلكی شلیاق (چنگ رومی)

صورت فلكی شلیاق یا چنگ رومی با نام لاتین Lyr از نه ستاره نسبتاً كم نور به جز آلفای شلیاق، شكل گرفته است. شلیاق صورت فلکی کوچک و زیبایی است كه به علت دارا بودن ستاره درخشان نسر واقع از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این ستاره بعد از شعرای یمانی، درخشان ترین ستاره آسمان نیمکره شمالی و پنجمین ستاره درخشان آسمان است كه درخشان ترین رأس مثلث تابستانی را نیز تشكیل می دهد.

صورت فلكی شلیاق

آلفای صورت فلكی شلیاق: همان طور كه در بالا ذكر شد، درخشنده ترین ستاره صورت فلكی شلیاق، نسر واقع است، به معنای كركس نشسته. این ستاره با قدر 0/03 یكی از پنجمین ستاره درخشان آسمان است. این ستاره یكی از همسایه های خورشید محسوب می شود زیرا فقط 27 سال نوری از آن فاصله دارد. هر چند که فاصله یکی از عوامل مهم درخشندگی این ستاره در آسمان است اما دلیل مهم دیگر، درخشندگی ذاتی این ستاره می باشد. نسر واقع از خورشید ما 54 بار درخشان تر است. این ستاره سفید رنگ است؛ به دلیل رنگ و درخشندگی ویژه نسر واقع، درخشندگی این ستاره به عنوان مبدأ در نظر گرفته شده است و قدر ظاهری صفر را برای آن در نظر گرفته اند و قدر ظاهری دیگر ستاره ها رابه وسیله مقایسه با این ستاره می سنجند.

افسانه صورت فلكی شلیاق: لیر، نام لاتین صورت فلکی رومیان قدیم، یکی از قدیمی ترین آلات موسیقی تاریخ بشریت است، برابر افسانه ها توسط خداوند "هرمس" اختراع شد و ماجرای آواز خوان بزرگ "اورفئوس" را به خاطر می آورد. همسر " اورفئوس " (پسر خدای آپولووکالیوپ، یکی از الهه‌های ذوق و ادب) که " اویریدیکه " نام داشت توسط ماری گزیده شد و زندگی را بدرود گفت و می بایست به قلمرو زیر زمینی مردگان می رفت. اورفوس که دل شکسته و تسلی ناپذیر بود وارد جهان زیرین شد تا همسرش را باز گرداند. او چنان زیبا و دلنواز لیر می نواخت که حتی نگهبانان خشمگین قلمرو مردگان را نیز محسور کرد .

بالاخره اویریدیکه اجازه یافت به زمین، به جهان زندگان، باز گردد. در راه بازگشت به زمین اورفئوس اجازه نداشت پشت سر خود و به سوی همسرش نگاه کند. هنگامی که او این کار را کرد، اویردیکه برای همیشه ناپدید شد و اورفئوس را با سازش تنها گذاشت.

افسانه ی دیگری وجود دارد که انسان را به یاد ساز زهی لیر می اندازد . می گویند این ساز زندگی شاعر و آواز خوان بزرگ " آریون " را نجات داده است. یک بار هنگامی که اوقصد داشت از سفری که برای اجرای موسیقی انجام داده بود به یونان سفر کند، خدمه نادرست و غارت گر کشتی متوجه شدند که او پول زیادی به همراه خود دارد و می خواستند دست و پای او را ببندند و او را غارت کنند. موسیقی دان خواهش کرد به او اجازه دهند یک بار دیگر سازش را کوک بکند و بنوازد. او چنان آهنگ زیبایی اجرا کرد که جانوران دریایی زیادی را به دور کشتی جمع کرد. پس از آن آریون به دریا پرید و در آنجا یک دلفین او را بر پشت خود گرفت و به ساحل برد. از آن زمان در آسمان تابستان صورت فلکی دلفین در نزدیکی صورت فلکی شلیاق ( لیر ) قرار دارد.

یافتن صورت فلكی شلیاق: با وجود ستاره پر نور و زیبای نسر واقع در صورت فلكی متراكم شلیاق، یافتن این صورت فلكی در آسمان بسیار ساده است. در امتداد راه شیری و ادامه صورت فلكی دجاجه اگر نگاهمان را به سمت جنوب و غرب آسمان متمایل كنیم، درخشان ترین ستاره آسمان شمال بعد از ستاره شعرای یمانی را خواهیم دید.

صورت فلكی عقاب

صورت فلكی عقاب با نام لاتین Aql از ده ستاره نسبتاً كم نور به شكل یك لوزی تشكیل شده است. این صورت فلكی به پرنده ای با بال های پهن و گردنی كوتاه شباهت دارد. عقاب یکی از 44 صورت فلکی معرفی شده توسط بطلیموس است. در جهان غرب این صورت فلكی را از 1200 سال قبل از میلاد به عنوان یك پرنده می شناختند كه در امتداد راه شیری تابستانه قرار گرفته است.

صورت فلكی عقاب

آلفای صورت فلكی عقاب: درخشنده ترین ستاره صورت فلكی عقاب، آلفای عقاب، نسر طایر یا "كركس پرنده" است. این ستاره از جمله ستارگان درخشان آسمان است كه در وسط سه ستاره تشکیل دهنده بال عقاب، قرار گرفته است. ستاره آلفا ستاره‌ای سه تایی است که قدر آن 0/8 و در فاصله 17سال نوری از ما قرار دارد. این ستاره را با نام های روشن الطیر، نسر طائر و Altairمی خوانند. نسر طایر به عنوان یازدهمین ستاره ی درخشان آسمان شب و یكی دیگر از رئوس مثلث تابستانی می دانند.

افسانه صورت فلكی عقاب: طبق اسطوره های یونانی این صورت فلکی، عقاب زئوس، خدای خدایان یونانیان قدیم یا ژوپیتر خدای خدایان رومیان قدیم است. زئوس او را مآمور كرد تا گانیمد جوان را ربوده و برای او در ارتفاع بالا تا كوه المپ، که محل زندگی خدایان بود بیاورد. گانیمد از قهرمانان سرزمین تروا، ناحیه ای باستانی در شمال غربی آنتالیا بود. این شاهزاده زیبای تراوایی پسر تروس بود. گانیمد که در ضمن نام بزرگ ترین قمر سیاره مشتری نیز هست، وقتی که به بارگاه خدایان وارد شد، وادار شد به عنوان ساقی زئوس به انجام وظیفه بپردازد.

یافتن صورت فلكی عقاب: بعد از یافتن صورت های فلكی دجاجه و شلیاق در آسمان تابستان، پیدا كردن صورت فلكی عقاب با شكل لوزی مانندش ساده می شود. كافی است در امتداد راه شیری و ادامه صورت فلكی دجاجه نگاهمان را به سمت جنوب و شرق آسمان متمایل كنیم، تا پرنورترین ستاره این صورت فلكی، نسر طایر را بیابیم.

بعد از یافتن این سه ستاره زیبا و پرنور آسمان تابستان با اتصال خطی فرضی بین آنها مثلث تابستانی را تشكیل می دهیم.

تکلیف: تا این جلسه با تمرینات قبل، با آسمان شب آشنا شده و رصد صور فلكی و یافتن ستاره های آن برایتان ساده تر گردیده است. در این جلسه صور فلكی شاخص فصل تابستان را در آسمان رصدگاهی مناسب بیابید و نتایج را برای ما ارسال نمایید.

محل بازدید/ اردو/ خرید: برای این جلسه می توانید از مرکز رصد و نجوم کانون (رصد خانه زعفرانیه) بازدید نمایید. اطلاعات كامل این مركز را می توانید از آدرس الكترونیكی زیر كسب نمایید.

http://www.tebyan.net/2010/6/20/127540.html

منابع مطالعه: برای كسب اطلاع بیشتر كتاب معرفی شده زیر را مطالعه نمایید.

ـ كتاب راهنمای ماهانه آسمان شب – نویسنده ایان ردپت- ویل تیریون – مترجم: احمد دالكی ـ انتشارات گیتاشناسی.