چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه پنجم

اهداف:

آشنایی با صورت های فلكی شاخص فصل بهار

نحوه یافتن صورت های فلكی شاخص فصل بهار در آسمان

آشنایی با افسانه ها و نام گذاری ستاره ها

وسایل مورد نیاز:

نقشه آسمان شب

گردونه آسمان

مقدمه

در جلسات گذشته، تكنیك ها و ابزار های رصدی را آموختیم و همچنین با بخشی از آسمان شب و صورت های فلكی دور قطبی آشنا شدیم. در این جلسه قصد داریم كمی بیشتر با آسمان شب و صور فلكی آن آشنا شویم، بنابراین به صورت های فلكی شاخص فصل بهار و نحوه یافتن آنها می پردازیم.

صورت های فلكی شاخص فصل بهار

حركت وضعی و انتقالی زمین باعث می شود در فصول متفاوت صور فلكی متفاتی را در آسمان شب ببینیم. برخی از این صور فلكی به دلیل زیبایی و دارابودن ستاره های پرنور، شاخص آن فصل بیان شده و از قدیم دریا نوردان و كشاورزان از آنها برای تشخیص فصول بهره می بردند.

صورت های فلكی شاخص فصل بهار شامل صورت فلكی اسد، عواّ و سنبله است. با اتصال پرنور ترین ستاره ها یا آلفای این صور فلكی به یكدیگر یك مثلث به وجود می آید كه به آن مثلث بهاری گفته می شود. مثلث بهاری نماد فصل بهار است و از قدیم با دیدن این صور فلكی در آسمان فصول را تشخیص می دادند. ما می توانیم صور فلكی شاخص هر فصل را از ابتدای شب تا حدود ساعت 11 به راحتی در آسمان بالای سرمان ببینیم.

در ادامه با هر یك از این صور فلكی، پرنور ترین ستاره آن، افسانه های مربوط به آن و نحوه یافتن آن در آسمان شب می پردازیم.

صورت فلكی اسد (‌شیر)‌

صورت فلكی اسد یا شیر با نام لاتین Leo از شش ستاره نسبتاً پر نور كه شبیه به علامت سئوال یا داس است تشكیل شده كه این بخش در اصل سر و یال شیر را می سازد به اضافه سه ستاره به شكل مثلث كه بدن شیر را می سازد. این صورت فلکی یکی از 12صور فلکی دایرة البروجی است که خورشید در ماه امرداد در آن قرار می گیرد. اسد را می توان در روزهای اواخر زمستان و اوایل بهار پس از غروب خورشید در بالای افق شرقی در آسمان یافت.

صورت فلكی اسد

آلفای صورت فلكی اسد: درخشنده ترین ستاره این صورت فلكی، آلفای صورت فلكی اسد ششمین و پایین ترین ستاره از قسمت ستاره های تشكیل دهنده سر شیر است كه به قلب الاسد شهرت دارد. این ستاره و سه ستاره قلب العقرب، دبران و فم الحوت، از ستاره‌های باشکوه و سلطنتی ایرانیان باستان بوده و آن را یکی از چهار نگهبان آسمان می دانستند که ثروت، قدرت و افتخار با خود می آورد. ستاره قلب الاسد حدود 85 سال نوری از زمین فاصله دارد و 350 بار نورانی تر از خورشید می درخشد قدر این ستاره در حدود 1/4 است.

افسانه صورت فلكی اسد: صورت فلکی اسد حتی در زمان مصریان باستان هم مورد احترام بوده است، زیرا به هنگام طغیان سالانه با برکت رود نیل خورشید در این صورت فلکی قدم می گذاشت. این طغیان برای باروری زمین اهمیت داشت. امروزه هنوز هم فواره های سنگی زیبایی به شکل شیر، که در آنها آب از دهان مجسمه سنگی جاری است، ارتباط این صورت فلکی را با طغیان رود نیل به یاد می آورد.

افسانه صورت فلکی شیر همچون دیگر صور فلکی ریشه ای یونانی دارد . در افسانه های یونانی آمده است شیری رویین تن و قدرتمند موجب سلب آسایش و وحشت مردم منطقه نمیا شده بود و هرکول پسر زئوس و قهرمان افسانه ای یونان بر آن شد تا این شیر قدرتمند را از بین ببرد. به همین خاطر روزی به کنام شیر نزدیک شد و بعد از سد کردن یکی از راه های خروجی غاری که کنام شیر رویین تن در آن بود شیر را مجبور کرد تا با او روبرو شود.

مبارزه بین هرکول و شیر قدرتمند شروع شد ولی نه تیر و نه نیزه و نه شمشیر هیچ یک بر شیر رویین تن اثر نکرد. در آخر هرکول توانست با فشردن گلوی شیر حیوان را خفه کرده و او را از پای در آورد و بعد با تکه ای از یال شیر که همچون آهن آبدیده سخت و مقاوم بود و همچون الماس بران پوست شیر را بکند و آسایش را به مردم نمیا باز گرداند. بعد از این زئوس خدای خدایان یونان شیر را به صورت گروهی از ستارگان به آسمان صعود داد.

یافتن صورت فلكی اسد: صورت فلکی شیر یک صورت فلکی بهاری است که از اول بهار تا پایان آن به خوبی قابل مشاهده است. یافتن آن در آسمان آسان است چرا که در زیر صورت فلكی دب اكبر قرار دارد. اگر دو ستاره انتهایی یا ستاره های راهنمای دب اكبر را از جهت مخالف ستاره قطبی ادامه دهیم به صورت فلكی اسد می رسیم.

صورت فلكی عواّ (‌گاوران)

صورت فلكی عو‎‏ًٌُّّّاّ یا ارابه ران یا گاوران با نام لاتین Boo از هشت ستاره نسبتاً پرنور شبیه به بادبادك، تشكیل شده است. صورت فلكی عوا گاهی به عنوان خرسبان، كه سك های صورت فلكی سگان شكاری و همچنین خرس های صور فلكی دب اصغر و دب اكبر را در حوالی قطب شمال دنبال می كند، معرفی می شود.

صورت فلكی عواّ

آلفای صورت فلكی عواّ: درخشنده ترین ستاره این صورت فلكی یا آلفای عوا، سماك رامح نام دارد. سماك رامح به معنای نگهبان خرس، در واقع اشاره ای به خرس بزرگ (‌دب اكبر) آسمان دارد. سماك رامح چهارمین ستاره درخشان در كل آسمان و یكی از معدود ستارگان درخشان زرد ـ نارنجی است كه می توان آن را به راحتی تشخیص داد. اگر بخواهیم مكان قرار گیری سماك رامح را در صورت فلكی عوا مشخص كنیم، در آخرین نقطه انتهای بادبادك به زیبایی می درخشد. قدر ظاهری این ستاره منفی 0/04 و فاصله اش تا زمین 34 سال نوری است.

افسانه صورت فلكی عواّ: طی گذر سال ها آشنایی انسان با آسمان و ستارگان، صورت فلكی عواّ از نقش های باستانی در فرهنگ های مختلف بوده است. گاهی گاوران را تاریخی ترین صورت فلکی خطاب کرده اند که این نیز به توجه تمدن های گذشته به این صورت فلکی بر می گردد. عواّ در فرهنگ یونانیان باستان نقش پر رنگ تری نسبت به فرهنگ های دیگر داشته است تا جای که این صورت فلکی را نمادی از برکت و کشاورزی می دانستند و در برخی از نقوش ثبت شده توسط یونانیان باستان در دست او یک داس کشیده اند و او را خالق گاو آهن می دانند. ایرانیان باستان نیز آن را ربع می نامیدند.

با آنکه گاوران از صور فلکی باستانی آسمان است ولی افسانه های معدود و کوتاهی در موردش نقل شده است. بر اساس یکی از افسانه های یونانی، گاوران پسر الهه زراعت است. هنگامی که او تلاش زیاد مردم زمین را برای به دست آوردن غذا دید به فکر کمک به آنها افتاد. به همین دلیل گاوآهنی ساخت و به زمین فرستاد. مردم نیز به کمک آن، زمین های خود را شخم زده و از راه کشاورزی غذا تهیه کردند. ایزدان نیز به پاس این خدمت، عواّ را به آسمان بردند و در کنار دب اکبر جای دادند.

به هر حال رومیان باستان صورت فلکی عواّ را قبل از هر چیز، شبانی می دانستند که خیش یا گاوآهنی را که توسط گاومیش ها کشیده می شد اختراع کرده بود. به این ترتیب این صورت فلکی سیر تکاملی زندگی بشر از زندگی کوچ نشینی به جامعه ساکن در یک منطقه را نیز نمایش می دهد.

یافتن صورت فلكی عواّ: اغلب اوقات برای پیدا کردن سماک رامح، ستاره ی پرنورتر عوا، از دسته آبگردان (دب اکبر) استفاده می کنند. قوسی را که با دسته آبگردان مشخص می شود 30 درجه ادامه می دهیم، قوس ادامه یافته به سماک رامح منتهی می شود. بعد از تشخیص سماك رامح پیدا كردن شكل بادبادك مانند عواّ بسیار ساده است.

صورت فلكی سنبله (دوشیزه)

صورت فلكی سنبله یا دوشیزه با نام لاتین Vir شامل سیزده ستاره نسبتاً كم نور، دومین صورت فلکی آسمان از نظر بزرگی است. سنبله تنها چهره زنانه در منطقة البروج بوده و یکی از قدیمی‌ترین و مشخص‌ترین صورت های فلکی آسمان است، ضمن اینکه نام تعدادی از خدایان اساطیری مؤنث از جمله ایشتر، ایزیس (رب النوع مصری)، دمتر (رب النوع مادر زمین)، آتنا (دختر زئوس و متیس) و آرتمیس (خواهر آپولون) را در خود دارد. خورشید در عبور سالانه خود در دایره البروج، بیشترین زمان را در این صورت فلكی می گذراند.

صورت فلكی سنبله

آلفای صورت فلكی سنبله: درخشان ترین ستاره سنبله به نام سماک اعزل در لاتین به معنای خوشه گندم است که در دست دوشیزه‌ای است. قدر سماك اعزل 0/1 و فاصله آن تا زمین220 سال نوری است.

افسانه صورت فلكی سنبله: صورت فلكی سنبله نزد یونانیان باستان نیز الهه باروری "دیمتر" ( Demeter ) یا دخترش "پرزفون" ( Persephone ) به شمار می رفت . خدای خدایان "زئوس" به خدای زیرین " هادس " ( hades ) قول داده بود که این دختر را به همسری او در آورد و "هادس" دختر را فریفته و ربوده بود.

الهه " دیمتر " با از دست دادن دخترش خیلی غمگین شد و درختان و زمین های کشاورزی را خشکاند. بالاخره "زئوس" تصمیم گرفت برای جلوگیری از قحطی و گرسنگی انسان ها اجازه دهد که "پرزفون" دو سوم سال را نزد مادرش بر زمین و یک سوم دیگر را نزد همسرش در جهان زیرین به سر آورد.

به محض آن که پرزفون به زیرزمین می رفت، هوا سرد و بارانی می شد، برگ های درختان می ریختند، بارش برف آغاز می شد و زمستان از راه می رسید. زمانی که پرزفون دوباره به روی زمین باز می گشت، همه جا سبز می شد و بهار آغاز می شد. به این ترتیب صورت فلکی سنبله تغییر فصل ها را نیز به خاطر می آورد.

در افسانه ای دیگر یونانیان سنبله رادوشیزه ای می داستند که درعهدی زندگی می کرد که انسان هنوز به خطا کاری و گناه گرفتار نیامده بود. اوسنبل دوشیزه ای بود که خوشه گندمی دردست داشت و هرساله فرارسیدن زمان کشت رابه یاد دهقانان می آورد. همین که آن دوران پایان یافت و انسان مرتکب نخستین گناه شد، دوشیزه به آسمان رفت و درمیان ستارگان باقی ماند.

یافتن صورت فلكی سنبله: برای یافتن صورت فلكی سنبله در آسمان باید ابتدا آلفای این صورت فلكی یعنی سماك اعزل را بیابیم، به دلیل اینكه ستاره های دیگر این صورت فلكی آنقدر درخشنده نیستند كه بتوان آنها را به راحتی در آسمان شب بیابیم. به همان روشی كه سماك رامح را یافتیم، دسته آبگردان دب اكبر را با توجه به انحنایش ادامه می دهیم تا به سماك رامح می رسیم و اگر به همین ترتیب انحنا را ادامه دهیم به ستاره چشمك زن سماك اعزل خواهیم رسید. بعد از پیدا كردن سماك اعزل با كمك نقشه آسمان ستاره های دیگر صورت فلكی را پیدا می كنیم.

حال اگر ستاره های آلفای سه صورت فلكی شاخص فصل بهار را یعنی ستاره قلب الاسد، سماك رامح و سماك اعزل را به هم وصل كنیم مثلثی تشكیل می شود كه به آن مثلث بهاری می گوییم.

تکلیف: برای این جلسه به یك رصدگاه مناسب بروید تا بتوانید ستاره های صور فلكی شاخص فصل بهار را مشاهده نمایید. به این نكته دقت كنید كه برای مشاهده چه صور فلكی چه زمانی باید آن را در آسمان شب رصد كرد. نتایج رصد خود را ثبت نموده و برای ما به صورت یك گزارش تصویری ارسال نمایید.

محل بازدید/ اردو/ خرید: ـــــــــــــــ

منابع مطالعه: برای كسب اطلاع بیشتر منابع معرفی شده را مطالعه نمایید.

ـ كتاب صورت های فلکی و نشانه های نجومی - نویسنده: دکتر اریک اوبلاکر - ترجمه: بهروز بیضایی - از سری کتاب های بنفشه موسسه انتشارات قدیانی