چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه چهارم

اهداف:

نحوه یافتن ستاره قطبی

جهت یابی از طریقستارگان

آشنایی با صورت فلكی های دور قطبی

وسایل مورد نیاز:

نقشه آسمان شب

گردونه آسمان

مقدمه

در سه جلسه گذشته با تكنیك ها و ابزار های رصدی آشنا شدیم. سئوالی كه تا اینجا برای ما پیش می آید این است كه حال به دنبال چه چیز در آسمان شب باشیم. در این جلسه ابتدا با نحوه یافتن ستاره قطبی و قطب شمال آسمان آشنا می شویم سپس به جهت یابی از طریق ستارگان و صور فلكی دور قطبی می پردازیم.

 ستاره قطبی

اگر محور زمین را امتداد دهیم و محور عالم را كه خطی است فرضی بسازیم، به نقطه ای می رسیم كه ستاره قطبی قرار دارد. در حقیقت ستارهء قطبی (Polaris) یا جدی دقیقاً در نقطه ای واقع شده است كه شمال محور عالم از آنجا می گذرد كه به آن قطب شمال سماوی گفته می‌شود.

ستاره قطبی در واقع پرنورترین ستاره صورت فلكی دب اصغر یا همان آلفای دب اصغر می باشد که در تمام سال در افق رویت می شود. جدی در انتهای صورت فلکی قرار گرفته است و تشخیص آن بسیار ساده است. فاصله ستاره قطبی از ما برابر 276 سال نوری است.

ستاره قطبی و صورت فلكی دب اصغر

چرخش زمین حول محور خود موجب می‌شود که ما تصور کنیم همه ی ستاره‌های آسمان حول محوری می‌چرخند (حرکت ظاهری دارند)، که در محل محور گردش آن‌ها ستاره ی قطبی می‌درخشد؛ ستاره ی پرنوری که جایش در آسمان ثابت است. دلیل عدم حرکت ظاهری ستاره ی قطبی این است که این ستاره در امتداد محور چرخش زمین قرار دارد و این طور به نظر می آید كه جدی، ستاره ای ثابت است و ستارگان دیگر حول محور آن در گردشند. به تصویر زیر دقت كنید. این عكس كه در مدت زمان چند دقیقه ثبت شده است، ثبات حركت ستاره قطبی و حركت ستارگان دیگر به دور آن را نشان می دهد.

از آنجایی که ستاره قطبی در حال حاضر در امتداد محور چرخشی زمین قرار دارد دارای سه ویژگی منحصر به فرد است:

ارتفاع ستاره قطبی برابر عرض جغرافیایی منطقه

چرخش ستارگان به دور ستاره قطبی

به دلیل اهمیت ستاره قطبی در تشخیص شمال جغرافیایی،این ستاره همواره از معروف ترین ستارگانی است که از سال ها پیش راهنمای دریانوردان، هوانوردان و مسافران بوده است و چه بسا مسافرانی که در دشت و جنگل راه خود را گم کرده بودند، با استفاده از این ستاره که نشان دهنده شمال است توانستند به سلامت به خانه‌هایشان برگردند.

نحوه یافتن ستاره قطبی در آسمان

خیلی از ما تصور می كنیم چون ستاره قطبی شاخص شمال جغرافیایی است، ستاره ای كاملاً مجزا، مشخص و پرنور است. ولی در حقیقت ستاره قطبی درخشندگی زیادی ندارد و دارای قدر ظاهری 2.1 می باشد، به همین دلیل برای یافتن سریع تر و راحت تر ستاره قطبی از دو صورت فلكی مهم كه در نزدیكی ستاره قطبی قرار دارند كمك می گیریم. این صورت های فلكی به دلیل شكل مشخص و  پرنور بودن ستاره هایشان شاخص های یافتن ستاره قطبی می باشند.

یكی از صورت های فلكی كه با كمك آن می توان به راحتی ستاره قطبی را یافت صورت فلكی دب اكبر می باشد. شاید بتوان گفت صورت فلكی دب اكبر یكی از شاخص ترین صورت فلكی های آسمان می باشد با 7 ستاره پرنوری كه شبیه به ملاقه است و به 7 برادران شهرت یافته. شكل صورت فلكی دب اكبر را در تصویر زیر مشاهده می نمایید.

دو ستاره پر نور ـ آلفا و بتای صورت فلكی دب اكبر ـ به نام های دبه و مراق كه در كاسه ملاقه قرار دارند، در تصویر مشخص شده اند.اگر خط واصل و فاصله دو ستاره دبه و مراق را 5 بار ادامه دهیم به ستاره قطبی می رسیم و همان سمت آسمان جهت شمال را به ما نشان می دهد.

صورت فلكی دب اكبر

صورت فلكی شاخص دیگر كه به ما در یافتن ستاره قطبی كمك می رساند، صورت فلكی ذات الكرسی می باشد. این صورت فلكی از 5 ستاره پرنور شبیه به M یا W تشكیل شده است. همانطور كه در تصویر مشاهده می نمایید. اگر ستاره وسطی مثلث کوچک ذات الکرسی را به سمت دو ستاره جفتی عناق و سها در پیکره دب اکبر را نشانه برویم دقیقاً از روی ستاره قطبی گذشته ایم، یعنی ستاره قطبی بین ستاره وسطی مثلث کوچک ذات الکرسی و ستاره جفتی عناق و سها در پیکره دب اکبر قرار دارد.

صورت فلكی ذات الكرسی

همانطور كه در تصویر مشاهده می نمایید، صورت فلكی دب اكبر و ذات الكرسی تقریباً رو به روی هم قرار دارند. بنابر این در مناطقی كه افق دید رصدگر تا حدودی بسته است می تواند به كمك یكی از این صورت های فلكی ستاره قطبی را بیابد.

موقعیت ستاره قطبی

صورت های فلكی دور قطبی شمالی

همانطور که خورشید از مشرق طلوع و در مغرب غروب می‌کند، به نظر می‌رسد که تک تک ستارگان نیز در نتیجه گردش زمین، طلوع و غروب می‌کنند. هنگامی که تعدادی از ستارگان در افق غرب ناپدید می‌شوند، ستارگان جدیدی از شرق طلوع می كنند. منظره آسمان در ابتدای صبح به طور قابل ملاحظه‌ای با آنچه در آغاز شب می‌بینیم، متفاوت است. بنابراین در هر عرض جغرافیایی برخی از ستارگان طلوع و غروب می کنند و برخی دیگر که ستارگان دور قطبی نامیده می شوند همواره بالای افق هستند.

ستارگان دور قطبی را به شرط آنکه شرایط جوی اجازه دهد هر شب سال می توان دید اگر دخالت خورشید که نور روشن آن تشخیص نور ضعیف ستارگان را غیر ممکن می سازد نبود در طول روز نیز قابل مشاهده بودند. شمار ستارگان دور قطبی شمالی با عرض جغرافیایی تغییر می کند و با دوری از استوا افزایش می یابد برای ناظری در 20 درجه شمالی ستارگان صورت فلكی دب اکبر كه نزدیك به ستاره قطبی است، دور قطبی نیستند و طلوع و غروب می کنند و مدتی زیر افق می مانند اما برای ناظری در 40 درجه شمالی ستارگان صورت فلكی دب اکبر همه دور قطبی هستند.

كشور ما ایران تقریباً بین عرض جغرافیایی 25 تا 40 درجه شمالی قرار دارد. در نواحی شمالی ایران صورت های فلكی و ستاره هایی كه در این درس دور قطبی شمرده می شوند همچنان دورقطبی اند ولی در نواحی جنوبی این چنین نیست.

در عرض جغرافیایی 40 درجه شمالی علاوه بر صورت های فلكی دب اكبر و ذات الكرسی كه قبلاً به آنها اشاره شد، 3 صورت فلكی معروف دیگر نیز مشهودند. این صورت های فلكی عبارتند از: دب اصغر، تنین و قیفاووس. به تصویر زیر توجه نمایید.

صور فلكی دور قطبی

دب اصغر یا خرس كوچك: همان طور كه اشاره شد، معروف ترین و پرنور ترین ستاره این صورت فلكی، جدی یا همان ستاره قطبی است. بعد از یافتن ستاره قطبی از طریق دو صورت فلكی معروف دب اكبر و ذات الكرسی، یافتن صورت فلكی دب اصغر آسان می شود. صورت فلكی دب اصغر نیز از 7 ستاره نسبتاً روشن تشكیل شده كه بسیار شبیه به صورت فلكی دب اكبر است با این تفاوت كه دب اكبر كوچك تر است.

قیفاووس: هرچند این صورت فلكی فاقد ستارگان درخشنده می باشد و یافتن آن در آسمان كمی مشكل است، اما از هزاران سال قبل شناخته شده بوده است. شكا قیفاووس تقریباً شبیه یك نقاشی كودكانه از خانه ای با سقف شیب دار است. این صورت فلكی را می توان با كمك نقشه آسمان بین ستاره قطبی تا صورت فلكی ذات الكرسی بیابید.

صورت فلكی قیفاووس

تنین یا اژدها: بدون شك طرح موجی شكل ستارگان این صورت فلكی، یادآور اژدها است. این صورت فلكی، نسبتاً طویل و پر پیچ و خم است، قسمتی از آن بین دب اكبر و دب اصغر قرار دارد و بقیه به دور دب اصغر می پیچد و به مجموعه ای از چهار ستاره منتهی می شود. این چهار ستاره سر اژدها را مشخص می كند. به تصویر زیر دقت كنید.

اگر به نقشه آسمان یا گردونه آسمان خود بنگرید متوجه این نكته خواهید شد كه مركز گردونه، ستاره قطبی را نشان می دهد و مابقی ستارگان به دور آن ترسیم شده اند. می توانید با كمك نقشه آسمان صورت های فلكی دور قطبی را به راحتی بیابید.

تکلیف: بعد از تهیه گردونه آسمان این جلسه وقت آن رسیده كه نجوم رصدی را به صورت عملی آغاز كنید. اگر در شهر های بزرگ زندگی می كنید كه آلودگی نوری مانع رصد بهتر آسمان شب می شود، در این شرایط نیز می توانید صور فلكی دب اكبر و ذات الكرسی را در شرایط جوی مناسب ببینید. حال با كمك نقشه آسمان، صور فلكی كه توانستید رصد كنید را با رعایت فاصله ستارگان، بر روی كاغذ ترسیم كنید. نتایج رصد خود را برای ما ارسال نمایید.

محل بازدید/ اردو/ خرید: برای آشنایی بیشتر با نجوم رصدی می توانید از مركز علوم و ستاره شناسی تهران بازدید نمایید. اطلاعات كامل این مركز را می توانید از وب سایت زیر دریافت نمایید.

http://www.tebyan.net/2010/1/2/111730.html

منابع مطالعه: برای كسب اطلاع بیشتر منابع معرفی شده را مطالعه نمایید.

ـ كتاب كوچك و جیبی صورت های فلكی شما را با تمام صور فلكی آسمان نیمكره شمالی آسمان، ستاره های پرنور و افسانه های صور فلكی آشنا می سازد. نویسنده این كتاب: گری مكلر، مارك چارترند - مترجم : مهندس احمد دالكی - ناشر: موسسه جغرافیایی و كارتوگرافی گیتا شناسی

ـ  فصل دوم، قسمت دوم از كتاب نجوم به زبان ساده- نویسنده: مایر دگانی ـ انتشارات گیتاشناسی

بخش پژوهش های دانش آموزی سایت تبیان

تهیه: الهام گارسچی - تنظیم: یگانه داودی

مطالب مرتبط:

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه اول

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه دوم

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه سوم

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه چهارم

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه پنجم

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه ششم

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه هفتم

چگونه آسمان شب را رصد كنیم؟ ـ جلسه هشتم