اهداف زید بن علی(علیهالسلام) در قیام بر علیه امویان
یکی از مهمترین مواردی که باید در هنگام مطالعه بر روی فرقه زیدیه مدنظر قرار داده شود علل قیام زید بن علی (علیهما السلام) است. چرا که آشنایی با این موضوع سبب میگردد پاسخ اموری چون ادعای خلافت از سوی زید (علیه السلام) و همچنین تأسیس فرقه زیدیه به وسیله شخص زید به دست آید. در زمینه علت قیام زید (علیه السلام) بر علیه حکومت امویان در کتب تاریخی و تراجم موارد گوناگونی ذکر شده است که در ذیل به برخی از مهمترین آنها اشاره خواهد شد.
علل قیام زید بن علی (علیه السلام)
برای بررسی هر چه بهتر موضوع سبب خروج زید (علیه السلام) بر علیه حکومت فاسد امویان، موارد ذکر شده به دو دسته علل باطنی و علل ظاهری تقسیم میگردد.
علل باطنی قیام
این دسته از عوامل نشئتگرفته از شخصیت والا و برجسته زید (علیه السلام) است. چرا که وی شخصی باتقوا و حقیقتجو بود و در خاندانی تربیتیافته بود که توان تحمل ظلم، بیعدالتی و تضییع اسلام را نداشت. در این دسته میتوان موارد ذیل را قرار داد:
1ـ ستم امویان بر ذریه رسول خدا (صلی الله علیه و آله): آنچه امویان با علی (علیه السلام)، داماد پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)، و با فرزندانش حسنین (علیهما السلام) انجام دادن در امت اسلام اثری عمیق گذاشت و مسلمانان صادق را در آلام اهل بیت (علیهم السلام) سهیم ساخت و حرمت و عزت ایشان را در دلها زیاد گردانید. در این دوران امویان به بدترین صورت ممکن با خاندان رسول الله (صلی الله علیه و آله) برخورد نمودند. بسیاری از آنان را شهید نمودند، حقوقشان را پایمال ساخته و به طرق مختلف بدانها توهین و اهانت نمودند. این همه چون زخمی بر قلب شیعیان باقی میماند و به دنبال فرصتی برای احقاق حق خاندان عصمت بودند.
سختی این روزگار در لسان امامان شیعه (علیهم السلام) به خوبی جلوهگر است. در کلامی طولانی از امام باقر (علیه السلام) آمده است:
"همیشه ما اهل بیت مورد ستم و ظلم قرار داریم، ما را دور میکنند و حقیر میسازند، محروم مینمایند و میکشند ... دروغگویان و منکران به خاطر کذبشان جایگاهی یافتهاند که بدان وسیله به دوستانشان تقرب میجویند و قاضیان بد و عمّال بد در هر شهری به ایشان خبرهای مجعول و دروغ میدهند ... ".
با در نظر گرفتن چنین شرایطی میتوان ادعا کرد یکی از مهمترین علل قیام زید (علیه السلام) بازگرداندن حقوق اهل بیت (علیهم السلام) و دفاع از مقام شامخ آنان بوده است.
2ـ خونخواهی امام حسین بن علی (علیهما السلام): پس از شهادت امام حسین حرکات و قیامهای مختلفی صورت گرفت اما میتوان یکی از مهمترین و اثرگذارترین آنها را قیام زید بن علی دانست. شیخ مفید در مورد وی چنین آورده است: "زید بن علی بن الحسین پس از برادرش امام باقر بهترین فرزندان امام سجاد بود و فردی عابد، باتقوا، فقیه، سخی و شجاع بود. با شمشیر قیام کرد تا امر به معروف و نهی از منکر کرده و خونخواهی امام حسین را نماید. سبب خروج زید بن علی رضی الله عنه خونخواهی امام حسین بود".
3ـ برقراری عدالت: بیش از نیم قرن از قیام اباعبدالله الحسین (علیه السلام) میگذشت. در این دوران ظلم و استبداد جامعه را فراگرفته بود. حکومت فاسق بنی امیه ظلم بسیار بر مردم داشت و سبب گردیده بود عدالت به کلی از جامعه رخت بندد. به همین دلیل میتوان انگیزه بعدی این قیام را برپایی عدالت اجتماعی دانست. میتوان ویژگیهای اصلی حکومت اموی در آن زمان را چنین بیان کرد:
ـ اعتماد به امویان
ـ گسترش تفرقه میان قبائل و مردم
ـ طبقهبندی افراد جامعه
4ـ کفر و الحاد امویان: ظهور مظاهر کفر و الحاد در دوران بنی امیه به اوج خود رسیده بود. جعل، تحریف و وضع ،در دین غوغا میکرد و اسلام حقیقی در حال از بین رفتن بود. حاکمان بنی امیه بی هیچ ابایی دستورات دین خدا را نادیده میانگاشتند و همچون چارپایان تمام هم و غمشان در خوردن و آشامیدن خلاصه شده بود. فسق فجور، شرب خمر، تضییع بیت المال، ظلم به مردمان و ارتکاب به معاصی گوناگون در دستگاه امویان به اوج خود رسیده بود. در این هنگام اهل بیت (علیهم السلام) به دلیل آنکه به شدت تحت فشارهای حکومتی قرار داشتند و به علاوه یاوری حقیقی در کنارشان نبود نمیتوانستند حرکتی انجام دهند. زید (علیه السلام) که دیگر تاب تحمل نداشت دست به قیام علیه این حکومت فاجر و ظالم میزند.
5ـ امر به معروف و نهی از منکر: با در نظر گرفتن وضعیت حاکمان بنی امیه و فسق و فجوری که در حال رواج در جامعه اسلامی بود هدف بعدی از قیام زید بن علی را میتوان امر به معروف و نهی از منکر دانست. برخی بر این باورند که قیام زید بن علی از آن رو که با سلاح انجام شده است مشروعیت شرعی ندارد لکن با در نظر گرفتن سیره اهل بیت (علیهم السلام) و روایاتی که در آن اشاره شده است که از سلاح میتوان برای مقابله با ظلم استفاده کرد قیام وی مجاز بوده است. جدای از این ، ائمه (علیهم السلام) روایاتی در زمینه تأیید قیام وی بیان نموده اند: "علیکم بالتقوی الله وحده لا شریک له ... و لا تقولوا خرج زید فإن زیدا کان عالما و کان صدوقا و لم یدعکم الی نفسه و إنما دعاکم الی الرضا من آل محمد ... و لیس معه أحد".
6ـ جو حاکم بر کوفه: از جمله عللی که برخی برای قیام زید (علیه السلام) بیان داشتهاند فضای حاکم بر شهر کوفه است. در آن زمان اغلب کوفیان ولایت علی بن ابی طالب (علیهم السلام) را پذیرفته بودند و در شمار دوستداران و محبین اهل بیت (علیهم السلام) قرار داشتند و با دلیل و برهان از حق بودن ائمه (علیهم السلام) و عدم جواز امویان برای دست داشتن حکومت سخن میگفتند. همین امر سبب گردیده بود تا بیرحمترین حاکمان همچون عبدالله بن زیاد، زیاد بن ابیه و حجاج بن یوسف زمام این شهر را دست گرفته و شیعیان را تحت فشارهای گوناگون قرار دهند. پس طبیعی است که زید (علیه السلام) برای یاری مردمان به این شهر رفته و برای بازگرداندن حقوق مردم و اهل بیت و رفع ظلم از آنان تلاش نماید.
علل ظاهری قیام
در کنار موارد فوق که حقیقت قیام زید (علیه السلام) بدانها بازمیگردد عدهای از مۆلفان و تاریخنگاران نحوه برخورد هشام بن عبدالملک با زید (علیه السلام) را نیز در قیام وی تأثیرگذار دانستهاند و چنین نشاندادهاند که زید (علیه السلام) به دلیل توهینها و تحقیرهایی که از سوی هشام به شخص وی شده است بر علیه او خروج میکند و انگیزه وی از قیام را شخصی نشان دادهاند. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه روایت میکند که:
هشام به زید گفت: شنیدهام تو یاد خلافت میکنی و آرزوی آن را داری، در حالی که لیاقت آن را نداری؛ چون تو کنیززادهای. زید به وی گفت: جواب کلام تو را دارم. هشام گفت: بگو. زید گفت: هیچ کسی به خدا نزدیکتر نیست و مقامش رفیعتر نمیباشد از پیامبری که خدا او را برانگیخته است و آن اسماعیل بن ابراهیم است و او زاده کنیز بود. او را خدا برای پیامبری انتخاب کرد و بهترین افراد بشر یعنی حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) از سلاله اوست. هشام گفت: برادرت "بقره" چه میکند؟ زید خشمگین شد، به حدی که نزدیک بود از حالت طبیعی خارج شود، سپس فرمود: پیامبر (صلی الله علیه و آله) او را "باقر" نامید و تو او را "بقره" مینامی! چقدر اختلاف بین شما شدید است! تو در آخرت نیز با رسول الله اختلاف خواهی داشت؛ چنانکه در دنیا اختلاف دارید. آن حضرت وارد بهشت میشود و تو داخل آتش میشوی. هشام گفت: این شرور را اخراج کنید! سپس غلامان او را بیرون کردند.
سبب قیام زید تنها مواضع شدید هشام نیست، بلکه قیام وی علل اساسی دیگری دارد که به آنها اشاره گردید.
چکیده
هر قیامی علتی دارد و قیام زید (علیه السلام) نیز از این اصل مهم مستثنی نیست. در زمینه اسبابی که منجر به قیام زید (علیه السلام) گشت اقوال مختلفی وجود دارد که میتوان آنها را به دو دسته باطنی و ظاهری تقسیم نمود. علل باطنی شامل: ستم امویان بر ذریه رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، خونخواهی امام حسین بن علی (علیهما السلام)، برقراری عدالت، کفر و الحاد امویان، امر به معروف و نهی از منکر و جو حاکم بر کوفه میباشد. در علت ظاهری آن نیز رفتار تند و تحقیرآمیز هشام، حاکم وقت اموی، را ذکر کردهاند که این امر را نمیتوان دلیل خوبی برای چنین قیامی، آن هم از سوی عالم وارسته و پرهیزکاری چون زید (علیه السلام) دانست.
زینب مجلسی راد
بخش اعتقادات شیعه تبیان
منابع:
1 - الإمام زید بن علی المفتری علیه، شیخ صالح أحمد خطیب، ص 119 تا 134.
2 - الشهید زید بن علی و الزیدیه، سید محسن أمین، ص 88 و 89.
3 - زید بن علی و مشروعیة الثورة عند اهل البیت (علیهم السلام)، الشیخ نوری حاتم، صص 80 تا 118.
4 - سیره و قیام زید بن علی، حسین کریمان، ص 260 تا 282.
5 - مجموع کتب و رسائل الإمام الأعظم أمیر المۆمنین زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم صلوات رب العالمین، جمع و تحقیق إبراهیم درسی حمزی، ص 80 و 81.
6 - مقاله "فرقه زیدیه و ارتباط آنها با زید بن علی (علیه السلام)"، زعیم الخیر الله، ترجمه علیرضا اسعدی و عبد الکاظم کاظمی.
مطالب مرتبط:
آیا زید بن علی(علیهماالسلام) شاگرد واصل بن عطاء بوده است؟