معناداری و پایداری در یادگیری

یادگیری اساس رفتار افراد را تشکیل می‌دهد از طریق یادگیری فرد با محیط آشنا می‌شود، چگونگی بروز عواطف را می‌آموزد و عقلانیت خویش را توسعه می‌بخشد. توجه به «اصول یادگیری» در فعالیت‌های تربیتی شرط اساسی موفقیت استادان است. با این همه دو مشکل اساسی برای یادگیری قابل تصور است:

مشکل نخست به این نکته توجه دارد که یاد گرفتن با سختی، تکرار مدام و دشواری صورت می‌پذیرد و امری آسان و سهل نیست.

مشکل دوم این نکته را به یاد می‌آورد که علی رغم دشواری یادگیری، زوال آن به آسانی صورت می‌گیرد و پس از مدتی کوتاه آموخته‌ها و آموزه‌های پیشین از صفحه حافظه آدمی رخت برمی‌بندد. بر اساس یکی از تحقیقات، فراگیران معمولاً 50 درصد اطلاعات را پس از یک سال و 75 درصد آن را در مدت 2 سال فراموش می‌کنند و از دست می‌دهند.

برای این که روشن شود چرا یادگیری با دشواری و دیریابی همراه است، باید این نکته را تبیین و روشن نمود که چرا فراموشی به آسانی انجام می‌گیرد.

در حقیقت اگر بتوانیم علت نافرجامی یادگیری و زود فراموشی را کشف کنیم، بهتر می‌توانیم درباره دشواری یادگیری و چرایی آن تأمل نماییم. بی‌هیچ گفتگو، ما همه چیزها را فراموش نمی‌کنیم، یا فراموشی همه مطالب در یک سطح زمانی صورت نمی‌پذیرد.

مثلاً هیچ کس تاریخ تولد خود را هیچگاه از یاد نمی‌برد؛ یا دست کم با اندکی مکث و تأمل می‌تواند آن را به یاد آورد. فراموش نکردن این امر از آن جا صورت می‌گیرد که مسأله‌ای مهم و در زندگی آدمی است و اهتمام بدان، احتمال فراموشی آن را کاهش داده است.

پس چیزهایی که برای ما مهم است، از ذهن ما زدوده نمی‌شود و فراموش نمی‌گردد یا فراموشی آن دیرتر صورت می‌گیرد. مفهوم این سخن آن است که اهتمام به یک چیز یادگیری آن را سهل‌الوصول‌تر و آسان می‌نماید. پس یکی از علل عدم فراموشی مهم بودن یا اهتمام به مطلب آموختنی است.اما یکی از علل فراموشی بی‌معنا بودن و نامفهوم بودن موضوع آموختنی است.

هر چیز که مفهوم و معنای آن برای ما روشن و قابل دسترس نباشد، فراموشی آن به آسانی صورت می‌پذیرد. مفهوم این گفته آن است که آن چه برای ما معنا و مفهوم دارد و قابل دسترس‌تر می‌باشد، آسان‌تر قابل یادگیری و آموختن است. مثلاً آموختن شعری که به زبان مادری نوشته شده است، آسان‌تر از آموختن شعری است که به زبان خارجی نگاشته شده است. پس معنادار بودن موضوع، یادگیری را آسان می‌سازد و فراموشی را به تأخیر می‌اندازد.

یکی دیگر از مسایلی که یادگیری را خوشایند و آسان می‌نماید «زمینه» است. اگر فراگیری زمینه یادگیری داشته باشد، آموختن به سهولت صورت می‌پذیرد و فراموشی آن دیرتر انجام می‌گیرد. این مثال می‌تواند «زمینه» را در یادگیری بهتر تبیین کند یادگیری اگر همراه با زمینه باشد آسان‌تر صورت می‌پذیرد و فراموشی دیرتر حادث می‌گردد.

یکی دیگر از نکات اساسی در یادگیری که آن را مقبول طبع و سهل و دشوارناپذیر می‌سازد «تجربه» یا توجه به «تجربیات قبلی» است. بدون شک، فهمیدن مطلبی که با تجربه‌های قبلی فراگیر مرتبط باشد آسانتر از مطالبی است که هیچگاه ارتباطی با اطلاعات قبلی فراگیر ندارد. همین نکته است که استادان را موظف ساخته، به قدر امکان و به کمک فراگیران، مطالب تازه درسی را با تجارب قبلی آنان مرتبط سازند.

برای روشن شدن جایگاه تجربه در یادگیری، این مثال نامناسب نیست:

اگر انسان غیرمتمدنی برای نخستین بار هواپیمایی را ببیند، به احتمال قوی آن را «پرنده‌ای عجیب» تصور خواهد کرد. زیرا شناخت و تجربه او از پرواز تنها مشاهده‌ی پرواز پرندگان در افق گستره‌ی آسمان بوده است. از این رو هواپیما را «پرنده‌ای عجیب» می‌یابد. همین است که گفته‌اند تجارب قبلی یا احراز پیش نیازها در یادگیری مهم است از این رو توجه به تجربیات قبلی فراگیر شرط اساسی موفقیت در کارهایی تربیتی است و استاد هنگام تدریس ابتدا باید تجربیات قبلی فراگیران را در نظر بگیرد و با طرح سۆال‌های مختلف سطح اطلاعات و تجربیات قبلی آنان را دریابد.

از آنچه گفته شده روشن گردید که سه نکته اساسی در یادگیری قابل عنایت است:

ما در این جا می‌خواهیم برای پایدار بودن یادگیری و به حداکثر رساندن زمان فراموشی معنادار بودن موضوع یادگیری را پیگیری نماییم.

اگرچه روشن خواهد شد معناداری یادگیری ارتباط وسیعی با تجربه پیشین و زمینه فراگیر دارد.

در آغاز باید گفت فراگیر ممکن است یک مطالب را به دو نحو بیاموزد:

قبل از آن که بخواهیم فرآیند معناداری یادگیری را بیان کنیم، بهتر است به برخی از اثار و فواید آن اشاره شود:

دیوید آزوبل واضع نظریه ی یادگیری معنادار کلامی است. برای این که نظریه او بهتر تبیین شود باید چند اصطلاح تشریح گردد.

ساخت شناسی

یعنی مجموعه‌ای از اطلاعات، مفاهیم، اصول و تعمیم‌های سازمان یافته‌ای که فرد قبلاً در یکی از رشته‌های دانش آموخته است و بر دانش‌های کلی وعمده فرد در زمینه ی مخصوص علمی و تحصیلی، یاد بر دانش فعلی یاد گیرنده در یکی از رشته‌های خاص دلالت می‌کند.

برای پی بردن به اهمیت ساخت شناختی باید گفت که تغییرات مهم در رفتار آدمی یک شبه ایجاد نمی‌شود. تغییرات در شیوه‌های تفکر، عادات اساسی، اعمال و کردار، نگرش‌ها و... به تدریج ایجاد می‌شود. چونان که ظرف یک روز یا یک هفته و یک ماه قطرات آب تأثیر قابل توجهی بر سنگ ننهد ولی در طول سال‌ها، فرسایش و تغییر کاملی در آن ایجاد می‌کند.

به همین صورت با تراکم تجارب یادگیری و تربیتی، تغییرات مشهود اندک اندک در یادگیرنده ایجاد می‌شود. برای آن که فعالیت‌ها و تجارب تربیتی و آموزش اثر متحد و قابل قبولی بر یاد گیرنده بگذارد، باید به نحو منطقی تنظیم شوند، از این رو سازمان دادن تجارب یادگیری مسأله مهمی در آموزش است .ساخت شناختی هر فرد به صورت یک هرم فرضی درست شده است که در آن کلی‌ترین مسائل و مفاهیم در رأس هرم قرار دارند و مطالبی که از جامعیت کمتری برخوردارند، در میانه هرم و بیشترین مقدار اطلاعات جزئی و دانش واقعیت‌های مشخص در قاعده هرم واقع‌اند.

وقتی که اطلاعات و یادگیری‌های فرد در یک زمینه تحصیلی به میزان قابل توجهی گسترش می‌یابد، به ایجاد چنین هرم ساخت شناختی منجر می‌گردد.

معنا و معناداری یادگیری

وقتی مفهومی قابل ارتباط دادن با مفاهیمی باشد که از پیش در ساخت شناختی فرد وجود دارد، آن مفهوم معنادار است. یعنی یادگیری معنادار مستلزم آن است که یادگیرنده از قبل مفاهیمی را آموخته باشد که مفهوم جدید قابل ربط دادن به آن است. حال اگر یاد گیرنده بتواند مطالب جدید را به مطالبی که قبلاً آموخته است، ارتباط دهد، یادیگری او معنادار می‌شود. به عکس اگر اطلاعات جدید فقط بر اثر تکرار و تمرین حفظ شود و بدون ارتباط با آموخته‌های قبلی به دست آید و پراکندگی و عدم انسجام در آن مشهود گردد، آن یادگیری طوطی‌وار و بی‌معنا خواهد بود.

به عنوان مثال در دروس معارف وقتی می‌گوییم رحمانیت خدا نامحدود است. برای این که این صفت خداوند قابل فهم باشد. باید قبل از آن درک و دریافتی از مفهوم رحمانیت و مفهوم نامحدود بودن داشته باشیم، آنگاه بتوانیم خدا را به این صفت موصوف سازیم. یا اگر معنای بطلان را ندانیم نمی‌توانیم با باطل بودن دور و تسلسل را درک کنیم، بنابراین انباشتن مطالب در ذهن، بدون آنکه با معلومات قبلی در همان زمینه مرتبط باشد و از زنجیره ارتباطی برخوردار نباشد انباشتن طوطی‌وار و آموختن سطحی و ناماندگار است و زمانی یادگیری پایدار می‌شود که نخست معنادار شده باشد.

پیش سازمان دهنده

یکی از تدابیر آموزشی برای معنادار کردن یادگیری استفاده از پیش سازمان دهنده‌هاست. مطالب درسی باید طوری طرح‌ریزی و ارایه شوند که ابتدا کلی‌ترین، جامع‌ترین و انتزاعی‌ترین مفاهیم و اندیشه‌ها به صورتی خلاصه معرفی گردند، سپس به دنبال این کلیات، به تدریج مطالب فرعی‌تر و جزیی‌تر معرفی شوند. در روش آموزشی معنادار، پیش سازمان دهنده نقش اصلی را به عهده دارد.

بنابراین:

پیش سازمان دهنده، مجموعه‌ای از مفاهیم مربوط به مطالب یادگیری است که پیش از آموزش تفصیلی جزییات در اختیار یاد گیرنده گذاشته می‌شود پیش سازمان دهنده، یک مفهوم کلیدی است که پایه یادگیری مطالبی بعدی را تشکیل می‌دهد.

پیش سازمان دهنده‌ها به صورت خلاصه‌ای از موضوع درس در آغاز درس در اختیار یادگیرندگان قرار می‌گیرد، اما صرفاً خلاصه درس نیست بلکه مطالبی را شامل می‌شود که عناصر سازمان دهنده برای یادگیری‌های جدید تدارک می‌بینند به تعبیر برخی کارشناسان «پیش سازمان دهنده برای یک موضوع مشخص، ممکن است خلاصه‌ای نوشتاری یا گفتاری باشد و در مقایسه با مطالبی که قرار است آموخته شوند، از لحاظ انتزاعی بودن، کلیت و جامعیت در سطح بالاتری قرار دارند»

پیش سازمان دهنده باید یک چارچوب ذهنی برای یاد گیرنده فراهم آورد، به نحوی که اطلاعات بعدی در آن به خوبی استقرار یابند. مطالب گنجانده شده در پیش سازمان دهنده ممکن است مطالب بنیادی و اصولی درس یا مطالبی دیگری باشد که به یادگیرنده کمک کند تا رابطه دروس قبلی و درس تازه را کشف و درک نماید.

البته پیش سازمان دهنده با سایر تدابیر آموزشی از جملهمرور درس گذشته، ارایه هدف‌های تازه درس یا معرفی درس جدید فرق دارد.

ماهیت پیش سازمان دهنده

ما معنای سازمان را می‌دانیم به مجموعه چیزهایی که با یکدیگر ارتباط متقابل دارند و برای تحقق هدفی همکاری می‌نمایند «سازمان» گفته می شود. ذهن انسان نیز سازمان طلب است. یعنی مجموعه مفاهیمی که به ذهن وارد می‌شوند باید با یکدیگر همخواهی و انسجام داشته باشند و یک نظام مفهومی بسازند.

اگر چنین نظامی از مفاهیم در ذهن به وجود آمد، می‌توان گفت یادگیری انجام گرفته است. با این توضیح پیش سازمان دهنده عبارت است از مطلب کلی که قبل از ارائه درس اصلی بیان می‌شود که هم «زمینه» لازم را در فراگیر به وجود آورد و هم مطالب فعلی را به «تجربه» و مطالب قبلی ربط دهد. اما یک نکته را نباید از یاد برد.

نمی‌توان گفت مطالبی یا عباراتی که معمولاً در آغاز تدریس برای آماده کردن فراگیر بیان می‌شود. پیش سازمان دهنده هستند. ممکن است معلم درس خود را با یک پرسش آغاز کند یا از آنان بخواهد که تجربیات خود را در خصوص مطالب مورد نظر بیان کنند. این موارد و مشابه آن‌ها هیچ کدام پیش سازمان دهنده نیستند.

سازمان دهنده مطلبی متمایز و کلی‌تر از مطالب مورد نظر یادگیری در خود درس است که با طرح آن، ذهن فراگیر آمادگی لازم را برای جذب مطالب جدید کسب می‌کند. بنابراین پیش سازمان دهنده باید انتزاعی‌تر و وسیع‌تر از مطلب مورد نظر باشد. البته ممکن است مطالب وسیع‌تر و کلی‌تر متعدد باشند که مطالب مورد نظر را در برگیرند ولی باید توجه کرد که «پیش سازمان دهنده مطلوب» آن است که با مطلب جدید فاصله زیادی نداشته باشد. زیرا در آن صورت ارتباط لازم بین آن و مطلب مورد نظر به وجود نمی‌آید و یادگیری معنادار محقق نمی‌گردد.

پیش سازمان دهنده‌ها در دو مورد به یاد گیرنده کمک شایانی می‌کند:

ب) زمانی که یاد گیرنده اطلاعات مشابه لازم را آموخته است اما رابطه بین آن‌ها و مطلب جدید برای او روشن نیست.

آثار و فواید پیش سازمان دهنده:

1ـ جریان یادگیی را بهبود می‌بخشد خصوصاً برای فراگیرنی که:

2ـ یادگیری را معنادار می‌سازد.

3ـ قابلیت یاد گیرنده را برای یادیگری مطالب افزایش می‌دهد.

4ـ یادگیری مطالب پیچیده یا ناآشنا را تسهیل می بخشد.

5ـ روابط میان مفاهیم اساسی درس را مشخص می‌سازد.

همین فواید است که معلمان را در آغاز درس به ارایه پیش سازمان دهنده‌ها ترغیب می‌کند. با انجام دادن صحیح این کار برای فراگیران ساختی فراهم می‌شود که از طریق آن یادگیری اطلاعات جزئی بر ایشان آسان تر می‌گردد.

مرکز یادگیری سایت تبیان

تهیه:نسیم گوهری - تنظیم: داودی