تفحصی در نسخه کلیات نوایی

این کتاب شامل 469 برگ است که در کاغذهایی به ابعاد 290*390 میلی متر ، به خط نستعلیق و در 25 سطر در صفحه ی چهار ستونی تهیه شده است. جلد کتاب از جنس چرم سرخ با امضای "اوتمان دوپلانیل" با تاریخ 1268هـ.ق است.

این نسخه هم اکنون در شعبه ی شرقی کتابخانه ملی فرانسه، در مجموعه ی تکلمه ی ترکی به شماره 316، نگهداری می شود. مهر یک مالک شیعه مذهب نسخه در قسمت های مختلف آن دیده می شود که البته نیمه خواناست. در ورق 277 مهری به نام " حبیب الله" یافت می شود. این نسخه را "پی یر اُرمن" برای کتابخانه شاهی خرید. اما تا 1171هـ.ق در تملک بیوه ی او بود و در این تاریخ به کتابخانه شاهی اهدا شد.

این نسخه کتابی در قطع بزرگ و حاوی اشعار ترکی "امیرعلی شیرنوایی" وزیر تیموریان هرات است. کتاب با یک شمسه ی مذهب بزرگ در ورق 2 آغاز می شود که حاوی چند دایره است و عنوان هر یک از آثار امیرعلی شیرنوایی در یک دایره نوشته شده است.

نسخه که سالها پس از درگذشت امیر علی شیرنوایی نوشته شد، فاقد نام دریافت کننده نسخه است، اما همه ی آثار کسی را دربرمی گیرد که می کوشید تا برتری زبان ترکی نسبت به زبان فارسی را ثابت کند.

این نسخه در اصل 864 برگ داشته است، اما اکنون به دو مجلد تقسیم شده است:

شماره های 316 و 317 در مجموعه ی ترکی در کتابخانه ملی.

شمار درخور توجهی سر لوح مُذَهِب در آغاز منظومه های مختلف مجموعه یافت می شوند. این سرلوح ها در نهایت زیبایی تهیه شدند ، اما متاسفانه هیچ کدام از آن ها امضا ندارد، در حالی که خود نسخه در چند قسمت امضا دارد، که امضای "علی هجرانی" خوشنویس را بر خود دارند.او در واقع همه ی نسخه را رونویسی کرد و سال ها عمر خود را بر سر این کار گذارد.

این علی هجرانی ، همان مولانا هجرانی است که ابوالفضل مورخ، به نام او میان خوشنویسان اواخر تیموری اشاره کرده است.

در ورق 298 پشت، در نسخه شماره 316، تاریخ 930هـ.ق یافت می شود و نیز در ورق 201 پشت، در نسخه 317، تاریخ 932-933هـ.ق نوشته شده است. کاتب ، همچنین در دو قسمت نام محل نگارش نسخه را ثبت کرده است: "مدینه هرات" در ورق 391 از نسخه 316 و "دارالسلطنه هرات" در ورق 406 از نسخه 317.

گفتیم که در شمسه ابتدای کتاب ، در درون دایره های شمسه، عنوان های منظومه های شیرنوایی نوشته شده ، هرچند که هیچ نشانی از نام کسی که نسخه برای او تهیه شد، موجود نیست. اما ممکن است این شخص یکی از فرزندان شاه اسماعیل ، سام میرزا، باشد که از 929-936هـ.ق حاکم خراسان به پایتختی هرات بود. در واقع او در آن زمان فرمان به تهیه چندین نسخه ی مذهب را داده بود.

سرلوح های فراوان این مجموعه به سبک هرات تهیه شدند. شش نقاشی ، چهار منظومه از این مجموعه را مزین کرده اند که همه ی آنها اکنون در جلد اول (نسخه شماره 316) جای دارند.

این نقاشی ها عبارتند از :

نقاشی ورق 169، "لسان الطیر"¹ مصور کرده است که در ورق 155 پشت تا ورق 193 نوشته شده است.

نقاشی ورق 268، صحنه ای از داستان "فرهاد و شیرین" ² است که ورق های 237 پشت تا 298 پشت را پر کرده است

تصاوی ورق های 350 پشت و 365 پشت، منظومه "سبعه سیاره"³ را زینت بخشیده اند که در ورق های 338 پشت تا 391 درج شده است.

نقاشی های ورق های 415 پشت و 447 پشت، "اسکندرنامه" را مصور کرده اند که در ورق 392 پشت شروع می شود.

هیچ یک از این نقاشی ها امضاو تاریخ ندارند، اما قطعا اثر دست هنرمندانی هستند که در کارگاه سلطنتی هرات تعلیم یافته بودند.

در این شش نقاشی ، مشاهده ی ردپای بسیاری از شاگران بهزاد دشوار نیست. کارشناسان متوجه شده اند که در این نقاشی ها، بسیاری از اشخاص دستار خاص قزلباش های هوادار صفویان را بر سردارند.

"ایوان سچوکین" معتقد بود که در میان این چهار پرده نقاشی (ورق های 169، 356 پشت، 415پشت و 447 پشت) دست کم پرده ی ورق 169 کار "شیخ زاده" مشهور است. او همچنین معتقد بود که صحنه ی ورق 350 که در آن بهرام گور در حال شکار تصویر شده است، شاید شاه اسماعیل و شاهزاده جوان، تهماسب باشد.

اخیرا پنج پرده از این نقاشی ها را به شیخ زاده یا شاگردانش نسبت داده اند. تنها ، نقاشی ورق 350 پشت می تواند اثر "سلطان محمد" باشد. وانگهی ، نقاشی های این نسخه را با تصاویر یک نسخه از "خمسه نظامی" ک در 910 هـ.ق در بلخ نوشته و در حدود سال 937هـ.ق مصور شده است، مشابه و اثر دست یک هنرمند دانسته اند،البته نقاشی های این خمسه، بعدها از آن جدا و پراکنده شدند.

نقاشی ورق 415 (تصویر1 در این مقاله) از جمله نقاشی هایی است که به شیخ راده یا یکی از شاگردان او نسبت داده می شود. این نقاشی، نبرد سپاه اسکندر را در برابر دارا (داریوش) نشان می دهد .

نقاش از روی تفنن، سربازان سپاه پیروز فاتح مقدونی را با دستار و آرایش قزلباش ها و سپاه شکست خورده داریوش ر ا با کلاه خودهای ازبک ها نشان داده است. شاید در این نمایش ، اشاره ای به واقعهی تصرف هرات به دست سپاه صفوی در 916هـ.ق نهفته باشد.

پی نوشت:

1- تقلیدی از منطق الطیر معروف شیخ عطار ، به نظم فارسی

2- به تقلید از منظوه های نظامی و جامی

3- به تقلید از هفت پیکر

بخش هنری تبیان

نقاشی ایرانی/ شیلار کن بای

نقاشی ایراناز دیرباز تا امروز/ روئین پاکباز

جلوه های هنر پارسی/ فرانسیس ریشار

عصر طلایی هنر ایرنا/ شیلار کن بای

مطالب مرتبط:

نگارگری در دوره شاه اسماعیل

هنر ایرانی و سبک جانوری (2)

 زمینه های فرهنگی در مکتب هرات